بخش نخست

تاریخ ایران، به ویژه بخش معاصر آن ، گویای کوشش های کنشگران دینی و سیاسی ، با هدف دستیابی به جامعه ای مدرن، مستقل ، آزاد ، سالم و مرفه ای است که شایسته مردم ایران باشد.

از میان این کنشگران، روحانیون، به عنوان عالمان و کارشناسان دین اسلام، در سالیان دراز، با بهره گیری از مکان های مقدس مانند مساجد، حسینیه ها، تکیه ها و مناسبت هایی مانند ماه های محرم ، صفر و رمضان ، این فرصت را داشته اند تا با توده های مردم پیوند پایداری برقرار کنند و از این رو ست که آنان با بهره جستن از این امکان ها و فرصت ها، تاکنون نقش استواری را در فرایند دگرگونی های اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی جامعه ایران داشته اند.

ناگفته نماند که اگر به واکاوی و آسیب شناسی این تحولات و دگرگونی ها بپردازیم و میزان توسعه یافتگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه ایران را در آنها ارزیابی کنیم؛ پی خواهیم برد که حرکت های سیاسی و تحولات اجتماعی جامعه ایران در مسیر یک خط مستقیم و در راستای رسیدن به اهدافی معین و در طول یکدیگر ، قرار نداشته است و چه بسا ، این دگرگونی ها، دستاورد یکدیگر را نیز از بین برده باشد.

از این روست که می بینیم برای نمونه دغدغه " قانون مداری" ، از دوره پیش از انقلاب مشروطه تا کنون همچنان دغدغه جامعه ایران است.

   در ریشه یابی علل عدم دستیابی به اهداف و برآورده نشدن خواسته های والا در دگرگونی های ایران معاصر، به نواقص و کمبود هایی در "آموزش های مردم " خواهیم رسید. به این معنا که دگرگونی های پی در پی در جامعه ایران ، به تغییر باور ها و تغییر در رفتار های نادرست مردم منجر نشده است و شخصیت آنان متناسب با  مقتضیات و نیاز های جوامع مدرن ، تربیت نشده است.  
  برای نمونه ، اگر به درون مایه سخنرانی ها و کانون و دامنه معنایی نوشته ها و دغدغه های روحانیون توجه شود ، می توان مطالب پایه ای آموزش های دینی آنان را در محورهای زیر دسته بندی کرد:
 
1-    یاد آوری حقوق پروردگار جهان بر انسان ها.
2-    یادآوری راه های شناخت پروردگار.
3-    آموزش راه های فهم بهتر قرآن کریم.
4-    گسترش و تبلیغ قوانین پروردگار.
5-    دعوت از انسان ها به عمل به دستورات پروردگار.
6-    تشریح پاداش ها و کیفر های پروردگار نسبت به رفتار انسان ها.

اگر شش محور یاد شده  را مورد واکاوی و کالبد شکافی قرار دهیم ، به آسانی پی خواهیم برد که " واداشتن انسان ها به پیروی از دستورات پروردگار" یا همان تکلیف گرایی ، هدف پایه ای آموزش های مبلغان و کارشناسان دینی به مردم بوده است. این در حالی است که افزون بر این باور های درست و بجا، برآورده شدن "حقوق انسان"، به عنوان بال دوم پرواز انسان ها به سوی پروردگار؛ بخش دیگری از روح آموزه های دینی است و به عنوان یک آرمان و رسالت الهی برای روحانیون ، نباید مورد غفلت یا تغافل قرارگیرد.

این غفلت و نقص در نوع آموزش و تربیت انسان مسلمان ایرانی موجب شده است که به رغم تغییرات ظاهری در جامعه ایران ، پاره ای از پیش نیازهای جوامع نو ( مانند آشنایی انسان ها به حقوق اجتماعی خویش) ، همچنان در میان مردم ، فراهم نشود.

بر این پایه ، به نظر می رسد که برای دستیابی به این آرمان ، بر روحانیون و کارشناسان و مبلغان دینی لازم است تا گام ها و مراحل زیر را پشت سر بگذارند:

1-    شناخت حقوق انسان ها .
2-    آموزش حقوق انسان ها به مخاطبان خویش.
3-    یافتن راه های عملی برآوردن حقوق انسان ها.
4-    واداشتن مدیران و مسئولان بلند پایه اداره جامعه به تحقق حقوق شهروندان.

اگر این آرمان از سوی روحانیون و عالمان دینی پذیرفته شود ؛ ضروری به نظر می رسد تا آنان مقدمات تغییر در آموخته های خویش ، تغییر در نوع آموزش به مردم در فرصت ها و مناسبت های مذهبی ، تغییر در موضوع سخنرانی ها ی خویش را در دستور کار خود قرار دهند.

  از سوی دیگر،  گمان نشود که سازوکار های برآوردن " حقوق انسان" ها ، لزوما باید با ویران ساختن زیر ساخت ها و سرمایه های اجتماعی جامعه همراه باشد.

بخش دوم

   یکی از آموزه های پر اهمیت در اسلام ، دعوت مردم و مسلمانان به " وحدت" ، " همدلی" ، " جمع گرایی"  و "یاری رساندن به یکدیگر" است. نشانه های این اهمیت ، وجود تشویق ها و دعوت های  بسیاری با مضمون  شرکت مسلمانان در عبادات جمعی مانند نماز جماعت، نماز جمعه، مناسک حج و مانند آن در لابلای آیات قرآن، احادیث شریف و روایات است.

در کنار این دسته از آموزه های اجتماعی در تعالیم اسلام ، این پرسش مطرح می شود که آیا مسلمانان ، در برابر اشتباه و نواقص و خطاهای یکدیگر ، با بی مسئولیتی از همدیگر خواهند گذشت و اصل "حفظ وحدت " ، سبب می شود تا اشتباه و انحراف یکدیگر از اهداف جامعه اسلامی را ، نادیده گیرند.

در پاسخ به پرسش یادشده، باید گفت که اصل" امر به معروف و نهی از منکر" ، به عنوان یک واجب کفایی برای مسلمانان، که همان "نظارت عمومی" و " خودکنترلی" در جامعه اسلامی است؛ برای پر کردن حفره ها و به زبان درست تر برای جلوگیری از شکاف در صفوف متحد مسلمانان ، از سوی شارع مقدس وضع گردیده است.

بر پایه این اهمیت ، سالیان درازی است  که مبلغان مذهبی در مسجدها ، با بهره گیری از مناسبت ها ی دینی، مخاطبان خویش را به "وحدت" و " امر به معروف و نهی از منکر " دعوت می کنند. ناگفته پیداست مفهوم ساده ای و کلاسیکی  که از اصل " وحدت " و " امر به معروف و نهی از منکر " ، برداشت می گردد؛ همان سامان دادن به توان و امکانات افراد مسلمان و تبدیل آنان به یک "توده متراکم مدت دار" برای بهره برداری از نیروی گروهی آنان در رفع یک مشکل جزیی و تذکر دادن به افرادی است که ظواهر دین را رعایت نکرده اند .آیا این مفهوم عمومی از این دو اصل یاد شده ، با آنچه که نظر شارع مقدس بوده است ؛ تماما همپوشانی دارد یا تنها جزیی از آن است؟

به نظر می رسد با توجه به دگردیسی های شکل یافته در زندگی کنونی مردم و به منظور حفظ کارآمدی آموزه های والای اسلام و همگام شدن  با روند تغییرات اجتماعی و توسعه فکری انسان ها ، لازم است تا در نگرش و برداشت گذشتگانمان از "وحدت" و " امر به معروف و نهی از منکر" و دیگر آموزه های دینی ، دگرگونی های سودمندی ایجاد کنیم.

در این بازسازی معنایی و در راستای کشف ظرفیت در این دو اصل اجتماعی اسلام ، این پرسش خود نمایی می کند که:  تشکیل تشکل های صنفی و راه اندازی احزاب و چاپ مطبوعات مستقل در جوامع مدرن امروزی که با هدف بهره گیری از توان های مردم برای رفع مشکلات کلان جامعه و سامان دادن به شیوه نظارت و کنترل جمعی ، صورت می گیرد؛ آیا می تواند از مصداق های دو اصل "وحدت" و " امر به معروف و نهی از منکر " باشد؟ به باور نگارنده این نوشته، یکی از افتخارات مسلمانان ، ظرفیت بالای مکتب اسلام در رویارویی با تغییرات شکل زندگی انسان ها و پاسخگویی با نیازهای زندگی مدرن امروز است.

اگر این باور درست باشد ، در گام فراتر ، بایستی توان کشف ظرفیت های تازه از آموزه های اسلامی ، در میان مبلغان و دین پژوهان مسلمان تقویت گردد و از این پس، مسجد ها و مناسبت های مذهبی به "فرصتی " برای تبلیغ و شناساندن ظرفیت های نو و روز آمد کردن آموزه های دینی تبدیل گردد.

* دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز