این روزها علاوه بر جزیره‌هایی که طی سال‌های گذشته در دل کارون جا خوش کرده بودند، شاهد انباشت رسوب، بالا آمدن دیواره جزیره‌ها و حتی شکل‌گیری جزیره‌های جدید در این رودخانه هستیم.
خوزستان سال خود را با تازیانه ابرها و شلاق باران‌های رعدآسا آغاز کرد. باران‌هایی که باعث شد پس از سال‌ها، موج‌های کارون فارغ از بلایی که سیل بر سر مردم شهرهای پایین‌دست این رودخانه آورده بود، تماشایی شوند.
این رودخانه، کارون ۱۰ سال پیش نبود؛ آن‌قدر خروشید تا بی‌تدبیری سازه‌های ساخته‌شده در حریم بسترش، غرق در آب شدند.
افزایش خروجی سدها و رسیدن به رکورد تخلیه آب تا ۳۲۰۰ مترمکعب بر ثانیه، کارون را آن‌قدر پر آب کرد که جزیره‌ها و نیزارهای مانده بر دلش، خفه شدند و به زیر آب رفتند. این تنها صحنه زیبای روزهای سیل‌زده و غم‌زده خوزستان بود.
سیلاب آن روزها، هرچه که بر سر راهش بود را از لرستان وارد کارون کرد تا این روزها با پایین آمدن سطح آب، علاوه بر جزیره‌هایی که طی سال‌های گذشته در دل این رودخانه جا خوش کرده بودند، شاهد انباشت رسوب، بالا آمدن دیواره جزیره‌ها و حتی شکل‌گیری جزیره‌های جدید باشیم.
چگونگی شکل گیری رسوب در رودخانه کارون
لایروبی کارون به‌عنوان یک موضوع پر چالش همواره با اظهارنظرهای مختلف مواجه بوده است. محمود شفاعی بجستان، استاد دانشگاه شهید چمران اهواز در گفتگو با خبرنگار مهر در پاسخ به این سؤال که ورود رسوب سیل اخیر چقدر در پدید آمدن جزیره‌های جدید در کارون تأثیر داشته است، می‌گوید: اصولاً رسوب‌گذاری در رودخانه‌ها تحت شرایط خاصی اتفاق می‌افتد و بستگی به شرایط الگوی جریان دارد؛ شرایطی که باعث رسوب‌گذاری در مصب رودخانه یعنی جایی که رودخانه به دریا می‌ریزد می‌شود و این مقطع با سایر نقاط رودخانه کاملاً متفاوت است. معمولاً در مصب به دلیل شرایط مد یا بالا آمدن سطح آب دریا و کاهش سرعت جریان رودخانه رسوب نهشته می‌شود و رسوبات تقریباً در تمام بستر رودخانه و در یک بازه طولانی بالادست رودخانه رخ نمون می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: چنین رسوب‌گذاری در تمام ایام سال چه سیلابی باشد و چه نباشد اتفاق می‌افتد؛ البته در زمان سیلابی میزان رسوب رودخانه بیشتر است و این نوع رسوب‌گذاری در زمان کم‌آبی رودخانه و در شرایط جذر (پایین رفتن سطح آب دریا) کاملاً مشاهده می‌شود.
شفاعی بجستان می‌افزاید: ازجمله مکان‌هایی که در زمان سیل رسوب زیادی نهشته می‌شود، قوس داخلی رودخانه است. هر وقت تحت عواملی نظیر وجود موانع (مثلاً جزیره) در رودخانه جریان آب به دو قسمت تقسیم شود عملاً در دو طرف جزیره مسیر جریان قوسی شده و در ناحیه قوس داخلی که چسبیده به جزیره است، شاهد رسوب‌گذاری خواهیم بود. در نتیجه ابعاد جزیره هم مرتب به سمت بالادست یا پایین‌دست افزایش خواهد یافت و بر وسعت جزیره اضافه خواهد شد.
به گفته این استاد دانشگاه افزایش نسبتاً زیاد سطح رسوب در پارک جزیره در محدوده اهواز نیز به همین دلیل است.
سازه‌های ناکوک بر بستر کارون
وی در خصوص شکل دیگری از شکل‌گیری رسوب در رودخانه کارون می‌گوید: چنانچه موانعی از کناره رودخانه به درون رودخانه وجود داشته باشند، جریان رودخانه از بالادست از ساحل جداشده و در پایین‌دست مجدداً به ساحل برمی‌گردد. در چنین شرایطی اصطلاحاً جداشدگی خطوط جریان اتفاق می‌افتد و باعث می‌شود که در ناحیه جداشدگی گردابه هایی شکل بگیرد. رسوباتی که وارد این ناحیه می‌شوند در همان ناحیه نهشته می‌شوند. نرخ رسوب‌گذاری در این ناحیه هم به‌سرعت جریان و میزان رسوب همراه بستگی دارد که باز چون هر دو در زمان سیلابی زیاد هستند نرخ رسوب‌گذاری بسیار زیاد است. جزایر متعددی در رودخانه کارون در محدوده اهواز به همین دلیل به وجود آمده‌اند.
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز عنوان می‌کند: نمونه این نوع رسوب‌گذاری جزیره بزرگی است که در محدوده پل هشتم (کابلی) و روبروی فروشگاه رفاه اتفاق افتاده و به این دلیل به وجود آمد که در زمان ساخت پل، پیمانکار برای ساخت پایه‌های پل از طرف ساحل تا محل تکیه‌گاه خاک‌ریزی کرد. یعنی یک مانع از ساحل تا درون رودخانه ایجاد کرد و متأسفانه پس از پایان عملیات آن را لایروبی نکرد در نتیجه پس‌ازآن رسوبات زیادی بالادست و پایین‌دست آن نهشته شده‌اند.
رسوب رودخانه را بیمار می‌کند
سرعت جریان در بعضی از شاخه‌ها بسیار کم و یا در شرایط سکون است و بوی نامطلوبی که در تابستان به مشام می‌رسد ناشی از همین پدیده استوی در خصوص اینکه رسوب‌های جدید چقدر در اکوسیستم رودخانه تأثیرگذار خواهند بود، می‌گوید: حضور جزایر در کارون در محدوده اهواز از منظر عمومی بسیار ناپسند است چراکه در زمان کم‌آبی جریان آب شاخه‌شاخه می‌شود و روی این جزایر گیاهان هرز رشد می‌کنند. حضور این گیاهان باعث جذب اکسیژن محلول آب می‌شود و به‌خصوص در زمان کم‌آبی و افزایش ورود فاضلاب شهری میزان اکسیژن محلول به‌شدت کاهش‌یافته و به اکوسیستم رودخانه و آبزیان لطمات شدیدی وارد می‌کند. به‌خصوص که سرعت جریان در بعضی از شاخه‌ها بسیار کم و یا در شرایط سکون است و بوی نامطلوبی که در تابستان به مشام می‌رسد ناشی از همین پدیده است.
شفاعی بجستان ادامه می‌دهد: مورد دیگری که در رابطه با این جزایر باید بحث شود تأثیر آن‌ها بر میزان بالا آمدن سطح آب یا کاهش ظرفیت دبی رودخانه است. تصور عامه مردم این است که در صورت برداشت این جزایر ظرفیت انتقال آب در رودخانه افزایش خواهد یافت و این سخن که در قدیم دبی خیلی بیشتری از اهواز عبور می‌کرده ولی سیلابی نمی‌شده زیاد به گوش رسیده است؛ این حرف هرچند ازنظر علمی هم صحیح هست ولی دلیل اصلی آن تنها رسوبات یا جزایر محدوده اهواز نیستند. چنین جزایری در رودخانه کارون از خرمشهر تا بالادست اهواز هم به وجود آمده‌اند.
لایروبی کارون، خوب، بد، زشت!
وی می‌افزاید: حال این سؤال مطرح است آیا لازم است جزایر محدوده اهواز لایروبی شود؟ در جواب باید گفت که این بستگی به هدف طراحی‌شده دارد. اگر هدف این است که ظرفیت انتقال رودخانه را افزایش دهیم جواب ازنظر من نه است چراکه تأثیر خیلی کمی دارد و به هزینه زیاد آن نمی‌ارزد. ضمن اینکه سیلاب یک پدیده برگشتنی است و با توجه به شرایط تغییر اقلیم ممکن است در آینده نزدیک هم شاهد سیلاب‌های حتی بزرگ‌تری باشیم و این یعنی ظهور مجدد جزایر.
شفاعی بجستان می‌گوید: برای رسیدن به هدف کاهش سطح آب در محدوده اهواز، بهتر است آلترناتیوهای دیگر و اقتصادی‌تری موردبررسی قرار گیرد؛ مثلاً انحراف جریان سیلابی از بالادست اهواز و یا انتقال بخشی از رودخانه دز به کرخه در زمان سیلابی و غیره که نیازمند مطالعه بیشتری است.
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز بر این باور است چنانچه لایروبی برای اهداف گردشگری آبی و زیباسازی باشد، برداشت جزایر بسیار مفید هستند منوط به اینکه شرایطی که این جزایر به وجود می‌آورند را نیز هم‌زمان یا از بین ببریم یا کاهش دهیم. در غیر این صورت جزایر در همین مکان‌ها و در سیل بعدی ظاهر خواهند شد.
وی ادامه می‌دهد: ازاین‌رو با توجه به هزینه بالای لایروبی و قبل از یک مطالعه جامع برای کاهش عوامل رسوب‌گذار، برداشت جزایر حتی برای اهداف گردشگری توصیه نمی‌شود مگر اینکه سیستم لایروبی پیوسته و مدام باشد که هزینه‌های هنگفتی را تحمیل می‌کند.
اکسیژن به کارون نمی‌رسد
احمدرضا لاهیجان زاده، معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور نیز در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص وضعیت رسوب رودخانه کارون می‌گوید: در سیل اخیر، پوشش گیاهی چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، به‌عنوان استان‌های اصلی تأمین‌کننده آب رودخانه کارون با توجه به باران‌های فراوانی که نازل شد آسیب دیدند در نتیجه رسوبات این مناطق شسته شده و به رودخانه کارون وارد شدند.
وی ادامه می‌دهد: ایجاد رسوب باعث کم شدن عمق رودخانه خواهد شد و با کم شدن عمق رودخانه، شرایط تبخیر بالا می‌رود در نتیجه اکسیژن رودخانه کاهش پیدا می‌کند؛ این شرایط اثر عمیقی روی اکوسیستم رودخانه خواهد گذاشت؛ ورود فاضلاب نیز باعث ایجاد شرایط جلبکی و بی‌هوازی در رودخانه می‌شود.
لاهیجان زاده اظهار می‌کند: همان‌گونه که مشاهده می‌شود، بیشترین رسوب در محل پارک جزیره شکل‌گرفته و این امر آثار مخرب ورود به حریم کارون را نشان می‌دهد و متأسفانه هنوز به دنبال ساخت‌وساز در حریم رودخانه هستند درحالی‌که این کار باعث رسوب‌گذاری در کارون می‌شود.
معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور نیز معتقد است باید در یک برنامه‌ریزی بلندمدت لایروبی کارون از دو سمت شرق و غرب آغازشده و به‌مرورزمان پارک جزیره جمع‌آوری شود.
رسوب فراوان، اعتبار تقریباً هیچ
پس از سیلاب رئیس سازمان آب و برق خوزستان در نشست خبری خود از هزینه‌های سرسام‌آور لایروبی رودخانه کارون سخن به میان آورد. موضوعی که سید ابراهیم حسینی، مدیر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل این سازمان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر به آن اشاره‌کرده و می‌گوید: در مقطع شهر اهواز به دلیل وجود پل‌ها و عرض کم کارون، این رودخانه مستعد رسوب‌گذاری است. در سال جاری هزینه هر مترمکعب لایروبی کارون ۶ دلار محاسبه‌شده که حدود ۹۰۰ میلیارد تومان می‌شود.
با اعتبار اختصاص داده شده تنها می‌توان یک کیلومتر تثبیت ساحل انجام داد و یا اینکه ۱۰۰ هزار تا ۲۰۰ هزار مترمکعب رسوب برداری کردوی ادامه می‌دهد: برای لایروبی، ساماندهی و تثبیت ساحل رودخانه کارون بزرگ، از سوی سازمان برنامه‌وبودجه کشور مقررشده ۶ تا ۷ میلیارد تومان برای امسال در قالب اسناد و اوراق مشارکت اختصاص داده شود که با این اعتبار تنها می‌توان یک کیلومتر تثبیت ساحل انجام داد و یا اینکه ۱۰۰ هزار تا ۲۰۰ هزار مترمکعب رسوب برداری کرد درحالی‌که رودخانه کارون در مقطع اهواز ۱۲ میلیون تا ۱۴ میلیون مترمکعب رسوب دارد که نیازمند لایروبی است.
حسینی تأکید دارد نامه‌نگاری‌های زیادی از سوی سازمان آب و برق خوزستان، وزارت نیرو و شرکت مدیریت آب ایران با سازمان برنامه‌وبودجه کشور مبنی بر لزوم تخصیص اعتبارات لازم برای لایروبی و ساماندهی رودخانه کارون صورت گرفته است اما نتیجه همان چیزی است که گفته شد.
مدیر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان ادامه می‌دهد: از سال ۱٣٨۵ تا سال ۱٣٩٣ نزدیک به ۵ میلیون مترمکعب از رودخانه کارون در مقطع اهواز لایروبی شد و پس‌ازآن اعتباری برای طرح سازمان‌دهی کارون تخصیص داده نشد این اقدام متوقف شد.
وی اشاره‌ای به آغاز رسوب برداری در پارک جزیره اهواز دارد و در این خصوص می‌گوید: سازمان اعتبار لازم را برای این کار ندارد ازاین‌رو مقرر شد خاک‌برداری بر عهده سازمان آب و برق استان باشد و استانداری نیز تأمین ۱۵ دستگاه کمپرسی برای حمل و خروج خاک‌ها را بر عهده بگیرد اما از ابتدای تیرماه که کار خاک‌برداری را آغاز کردیم، تاکنون هیچ دستگاه کمپرسی در اختیار ما قرار داده نشده است.
رسوبی که حتی ارزش سرمایه گذاری ندارد
حسینی در خصوص شایعه‌های مطرح‌شده مبنی بر پیشنهاد کارشناسان ژاپنی سرمایه‌گذاری برای لایروبی کارون می‌گوید: رسوب رودخانه کارون در مقطع اهواز ماسه‌بادی است و تنها برای کوره‌های آجرپزی و فضای سبز مورداستفاده قرار می‌گیرد و چون خاک نباتی نیست کاربردی برای کشاورزی ندارد ازاین‌رو نمی‌توان در این زمینه سرمایه‌گذاری داشت.
مدیر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان بر این باور است که تخصیص اعتبار ویژه برای لایروبی کارون باید مطالبه همه ازجمله استانداری و سازمان حفاظت محیط‌زیست استان باشد در غیر این صورت لایروبی این رودخانه به سرانجام نمی‌رسد.
کارون مادر خوزستان است؛ مادری غمگین که لبخندی تلخ بر لب دارد و صدای لالایی آن سال‌هاست مرثیه‌ای برای ما شده است؛ داستان لایروبی این رودخانه همیشه این‌گونه به پایان می‌رسد: شلیک تیر خلاص نبود اعتبار... اما ای‌کاش این بار تلخ به پایان نرسد این داستان تلخ!
