خوزستان، استانی با رنگین‌کمان اقوام است که در ایام پرحزن و اندوه محرم و صفر، در هر گوشه آن به شیوه و سبک خود به سوگواری و عزاداری سیدالشهدا امام‌حسین(ع) و یاران باوفایش می‌پردازند.

  از خوزستان به عنوان دروازه تشیع نام برده می شود، استانی که در هر شهر آن مردمانی با فرهنگ غنی، به شیوه خود آیین عزاداری محرم و صفر را برگزار می کنند، برخی از این آیین ها با گذشت چند صدسال همچنان در میان مردم شهرستان های خوزستان رواج دارد و روی برخی دیگر از آیین ها خاک فراموشی پاشیده شده است.

نصب بیرق اول ماه محرم در شوشتر

کارشناس مردم ­شناس و ثبت آثار ناملموس اداره ­کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان درخصوص آیین های سنتی عزاداری شوشتر گفت: نصب بیرق، آیینی سنتی و مذهبی در اول محرم، مبنی بر اعلام عزای سرور سالار شهیدان امام حسین (ع) و در واقع پیشوازی است که هر ساله در شب اول ماه محرم در شوشتر برگزار می شود. گفته شده در دوره پهلوی اول به خاطر سخت‌گیری‌هایی که در برپایی آیین های مذهبی می‌شد، مردم شوشتر پرچم عزای امام حسین را آماده و به صورت مخفیانه در روستاهای اطراف و یا در صحرا به اهتزاز درآورده و دور آن به عزاداری مشغول می‌شدند.

منصوره رضوی افزود: این رسم با این شیوه و نحوه‌ی اجرا با گذشت زمان به فراموشی سپرده شد تا این که در سال ۱۳۸۵ هیات مذهبی طفلان مسلم  شوشتر آن را دوباره احیا کرد. این پرچم که به ارتفاع حدود ۳۰ متر است هر ساله در حرمین شریفین متبرک شده و با فرارسیدن ماه محرم به نشانه‌ی آغاز در آیینی بر بلندایی نصب می‌شود.

وی یادآور شد: در اولین شب محرم پیرغلامان شوشتر به اعضای هیأت مذهبی طفلان مسلم پیراهن مشکی اهدا می‌کنند؛ هیأت به صورت سیاه‌پوش با شست و شوی گلاب و عطرآگین کردن پرچم به گلاب ناب، پرچم را روی شانه‌ها قرار داده و از مسجد ابریشم‌کار شوشتر همراه با دیگر هیأت‌های مذهبی با نوای موسیقی(سنج و دمام) به همراه سینه‌زنی و زنجیرزنی، با اسب های آذین‌بسته تا مقام امام‌زاده عبدا... این شهر حمل می‌کنند. در راه زنان و مردان با نوحه و مرثیه خوانی پرچم را تا محل نصب همراهی می‌کنند و پس از پایان ماه صفر پرچم را با آیین ویژه‌ایی پایین می‌آورند.

نصب بیرق اول محرم شوشتر در پنجم تیر ۹۵ به شماره ۱۹۹۵ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

نمایش آیینی عَلَم‌داری

 رضوی توضیح داد: عَلَم‌بازی«عَلَم‌داری» یا «علم‌گردانی» از جمله نمایش‌های آیینی و مذهبی است که در استان خوزستان در دهه‌ی اول محرم اجرا می شود، علم‌بازی، آیینی مردانه است و جزو مهم‌ترین بخش‌های مراسم محرم به شمار می‌َرود. علم ­هایی که به وسیله ­ی پارچه آذین­ بندی شده و در مراسم همراه با موسیقی محرم با سنج و دمام به حرکت در می­ آید.

وی افزود: تعداد زیادی از پارچه ­ها را که نذورات مردمی است بر روی علم ­های چوبی می ­نشانند و بنا به سلیقه علم‌آرایی انجام می‌شود. در برخی مناطق خوزستان برای هر علم پارچه‌ای به رنگ مخصوص و برای نیت خاصی در نظر گرفته می‌شود که تعیین کننده‌ی نام علم می‌باشد.

این کارشناس مردم شناس گفت: در شوشتر علم‌ها با توجه به رنگ پارچه‌ها سبز، سفید، سیاه، علم رنگی هر کدام منتسب به امامان تقسیم بندی می ­شوند. برخی از مردم که کار خیری مانند نامزدی در پیش دارند، برای تَبرک پارچه‌های لباس خود را به عنوان رخت عَلَم پیشکش می‌کنند. پس از اتمام دهه محرم عَلَم واچِنی کرده و پارچه را به شخصی که نذر داشته تحویل می‌دادند. افراد مختلفی در این آیینشرکت می کنند که هر کدام با عوان هایخاص وظایفی را ایفا می­ کنند.

وی افزود: از جمله علم‌باز(حمل‌کننده عَلَم)، علم‌دار(در طی مسیر و برای رفع خستگی به نوبت به عَلَم‌باز کمک می‌کنند)، دولک‌گیر(دولک چوبی دو شاخه است حدود ۲ تا ۴ متر، دولک‌گیر وظیفه این را دارد که از افتادن علم بر زمین جلوگیری کند).

نمایش آیینی علم ­بازی(علم­ گردانی) در پنجم تیر ۹۸ به شماره ۱۹۹۳ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

نخل مُقوم حسین شوشتر

به گفته رضوی آیین نخل ­گردانی از گذشته های دور در بسیاری از شهرستان های ایران رواج داشته است، نخل­ ها  را در واقع نمادی از عزا و به عنوان نمادی از تابوت شهدای کربلا می­ شناسند که ریشه ه­ای کهن در سنت ها دارد. نخل را در روز عاشورا به محلی که آیینروضه­ خوانی و تعزیه برپاست می­ برند.

وی ادامه داد: در شهرستان شوشتر نیز نخلی کهن به نام نخل مَقوم حسین (مقام حسین "ع") در روز تاسوعا و عاشورا توسط مردم بیرون کشیده و حمل می شود؛ این نخل که بنابر گفته ­های محلی چند صد سال قدمت دارد بارها مرمت شدهاست، نخل مُقوم حسین در محلی به نام قدمگاه مقام حسین در منطقه‌ی مُوگِهی شوشتر نگهداری می شود.

این کارشناس مردم شناس توضیح داد: نخل مُقوم حسین از چوب درخت سدر ساخته شده و بسیار سنگین است، افرادی که به اصطلاح "نخـل­کِش" نام دارند زیر آن را گرفته و حمل می ­کنند. در این هنگام تعداد دیگری از مردم با در دست داشتن چهارپایه هایی چوبین به دنبال نخل کِش ­ها به راه می ­افتند تا هر کجا که حمل­ کنندگان خسته شدند، نخل را روی چهارپایه و بر روی زمین قرار دهند.

آیین نخل مُقُوم حسین شوشتر در ۲۲ آذر ۹۱ به شماره ۶۴۴ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

مراسم تعزیه شوش

رضوی درخصوص تعزیه در شهر حُر از توابع شهرستان شوش نیز گفت: این تعزیه یکی از بزرگترین تعزیه و شبیه خوانی در کشور است؛ در این آیین، واقعه کربلا به صورت تعزیه و شبیه خوانی با شرکت صدها بازیگر ، و استفاده از صدها اسب و شتراجرا می ­شود.

وی افزود: این آییناز صبح روز عاشورا آغاز و به مدت بیش از هفت ساعت تا ظهر عاشورا ادامه دارد؛ تعزیه خوانان در این تعزیه در قالب اشعار فارسی و عربی به بیان وقایع روز عاشورا  می­ پردازند. 

این کارشناس ثبت آثار ناملموس اداره ­کل میراث فرهنگی خاطر نشان کرد:  این تعزیه در مکانی ثابت به نام میدان تعزیه اجرا می ­شود و بسیاری از مردم از شهرهای مختلف خوزستان و برخی نقاط دیگر برای دیدن این تعزیه راهی شوش می شوند. 

ریشه و تاریخ تعزیه در شوش با شبیه «بیت چریم»در شهر حر از توابع این شهرستان امسال ۱۱۳ ساله می شود. این تعزیه حسینی که از قدیمی‌ترین تعزیه نمایشی کشور است از سال ۱۲۸۵ (ه ش) با تعداد ۲ نفر در نقش‌های امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) به‌صورت صامت و بدون کلام شروع شد، این ۲ نفر با پوشیدن لباس رزم تعزیه در میان عزاداران حاضر می‌شدند و عزاداری با مداحی و سینه‌زنی برگزار می‌شد و کم‌کم تعزیه از حالت صامت خارج شد و اشعاری در بین نقش‌ها ردوبدل شد.

هرسال ۲ ماه پیش از ماه محرم آمادگی و فراهم آوردن تمهیدات لازم برای اجرای این تعزیه آغاز می‌شود اعضا معمولاً افرادی هستند که هرساله این نقش را ایفا می‌کنند و در صورت نیاز، افراد جدیدی برای ایفای نقش به آن اضافه می شوند.

ایفاکنندگان نقش خاندان اهل‌بیت (ع) با حساسیت بالایی از سوی هیات‌ مدیره این تعزیه انتخاب می‌شود.

تعزیه به‌عنوان یک اثر فرهنگی معنوی در ۷۰ منطقه از سطح شهر و روستاهای شهرستان شوش در مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شود و در طول سال به اجرای وقایع مذهبی زیر نظر کانون تعزیه این شهرستان می‌پردازند. رواج تعزیه در نقاط مختلف دال بر تأثیر مثبت تعزیه و نمایش وقایع مذهبی برای مردم است.

این تعزیه در ۲۶ بهمن سال ۸۷ به شماره ۲۶ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

یک فعال حوزه میراث فرهنگی و گردشگری نیز درباره دیگر آیین های عزاداری محرم و صفر گفت: یکی از قدیمی ترین آیین های عزاداری در ایام دهه محرم علم گردانی است که در شهرهای شوشتر و دزفول برگزار می شود، این نخل ها که نوعی سازه چوبی با قدمت بسیار بالا هستند در تمام طول سال نگهداری می شوند تا در ایام دهه محرم از آنها استفاده شود.

مجتبی گهستونی ادامه داد: در شوشتر بازیگران و شبیه خوانان با امکانات ابتدایی در آیینی سه روزه به عزاداری پرشور برای امام حسین(ع) می پردازند که در نوع خود بی‌نظیر است.

وی در معرفی بخشی از آیین های عزاداری خوزستان به آیین سه سنگ اشاره کرد و توضیح داد: این آیین از زمان افشاریه در بهبهان برگزار می شود که ترکیبی از نوحه سرایی، سینه زنی، زنجیر زنی و تعزیه خوانی است.

وی افزود: آیین عزاداری سینه زنی سه سنگ به صورت سه ضرب است که بخشی از آن ایستاده و بخشی دیگر نشسته برگزار می شود؛ ضرب‌آهنگ خاص این نوع عزاداری سبب تمایز آن از دیگر آیین ها شده است.

رضوی نیز سابقه این آیین را ۱۲۰ ساله دانست و گفت: این سبک خاص را سینه زنان به صـورت نیمـه نشسته و حـالتی که روی دو زانو قرار می گیرند یا یک زانو به شکل شکسته و زانوی دیگر به حالت کشیده­‌تر، سپس با دو دست سه ضربه با فاصله ی زمانی اندک به سینه کوبیده می شود. سه سنگ به عنوان نماد خاصّ عزاداری مردم بهبهان محسوب می شود که به دو صورت نشسته و ایستاده آن را اجرا می کنند.

سینه­ زنی سه­ سنگ در ۲۲ آذر سال ۹۱ به شماره ی ۶۴۱ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

این کارشناس مردم شناس یکی دیگر از آیین های عزاداری در بهبهان را "کولکی" بیان کرد و گفت: این آیین نوعی سینه زنی همراه با نوحه خوانی است که در آن عزاداران شانه به شانه در کنار هم در محوطه های بزرگ مانند صحن امامزاده ها و تکایا می ایستند و عزاداری می کنند این نوع عزاداری مورد استقبال جوانان قرار می گیرد.

وی با اشاره به اینکه کولَکی به معنی شانه به شانه شدن و در کنار هم قرار گرفتن است افزود: ابیاتی که در اجرای این نوع سینه ­زنی خوانده می­ شود باید کوتاه و معمولاً در حد یک بیت یا حتی مصراع ساخته و پرداخته  شوند. باید شورانگیز و مهیج بوده و دارای معنا و مفهوم باشند همچنین ابیات باید به صورت سه ضربی باشند به طوری کهباید سه بار پیاپی و با فاصلهی کمی، دست­ها بر سینه کوبیده شوند.

آیین کولَکی بهبهان در ۲۲ آذر سال ۹۱ به شماره ی ۶۴۲ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

         

مشعل گردانی، نماد مبارزه با ظلمت

گهستونی خاطر نشان کرد:  مشعل گردانی یکی از آیین های بهبهان است که در آن با روشن کردن نور به صورت نمادین به جنگ با ظلمت و تاریکی می روند؛ جنس این مشعل ها از آیین است. این آیین به شیوه مشابهی در شوشتر هم اجرا می شود.

وی ادامه داد: "شیدونه" نام دیگر آیینی است که در این ایام اجرا می شود. شیدونه نام یک اتاقک چوبی است که تداعی کننده مصیبت های وارده در ایام دهه محرم می باشد،عزادارانی که دارای فرزند کوچک هستند فرزندان خود را در این شیدونه قرار می دهند و حتی افرادی که قرار است به زودی صاحب فرزند شوند با حضور در کنار شیدونه نیت کرده و نام هایی مانند علی اکبر، علی اصغر و زینب را برای فرزند خود انتخاب می کنند.

آیین مشعل­ گردانی بهبهان در ۲۲ آذر ۹۱ به شماره ۶۴۰ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

گهستونی گفت: مردم نذرهایی مانند روغن، کنجد، خرما و نان را در این اتاقک های چوبی قرار می دهند و سپس بین عزادارن تقسیم می کنند، این نوع عزاداری در شهرهای شوشتر، دزفول و رامهرمز پررنگ تر است.

رسم برپایی شِیدونِه نیز در دزفول به چهارم بهمن ۹۱ و شماره ۸۶۵ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

گهستونی به چوب بازی در دزفول به عنوان یک میراث معنوی دیگر اشاره کرد و یادآور شد: در این آیین که مخصوص مردان است صحنه جنگ به وسیله زره، طبل، دهل و سرنا شبیه سازی می شود و ۲ گروه به صورت نمادین به جنگ با هم می پردازند.

آیین مردانه ­ی سینی­ گردانی حضرت قاسم (ع) در بندرماهشهر

وی ادامه داد: در شهرهای جنوبی به ویژه ماهشهر مراسم سینی حضرت قاسم در روز هشتم محرم برگزار می شود که در آن روز عزاداران با نصب علم و روشن کردن فانوس به عزاداری می پردازند. در این روز مردم نذورات خود را در سینی قرار می دهند و سینی را در محلات مرکزی شهر می گردانند و نوحه سرایی و سینه زنی می کنند.

رضوی نیز در این خصوص با اشاره به اینکه آیین سینی گردانی حضرت قاسم عروسی قاسم نیز نامیده می ­شود بیان کرد:  ساکنان قدیمی و بومی بندرماهشهر این مراسم را به صورتی متفاوت، مردانه و بسیار با شکوه در مساجد، خانه­ های قدیمی و میدان شهر برگزار می ­کنند، در روز هشتم محرم حوالی ظهر از تمام نقاط شهر سینی­ هایی که محتوای آن حنا، اسپند، شاخه­ های گیاه مورد، شمع، انواع شیرینی و گلاب و دیگر تنقلات است را با پارچه سبز پوشانده و به محل اصلی برگزاری مراسم می­ برند و آنجا توسط تعدادی از زنان چیدمان می­ شوند.

وی یادآور شد: شب هنگام سینی­ ها در محل مورد نظر حسینیه یا خانه­‌ی برخی بزرگان و در مجلسی مردانه قرار می ­گیرند. در مراسم توسط یکی از بزرگان و یا روحانیان دعا و روضه خوانده می ­شود و پس از آن مراسم سینی گردانی در حالی که سینی ­ها بر سر تعدادی از داوطلبان جوان است با صدای موسیقی طبل و دمام وگاه همراهی اسب ­های سبز پوش با حرکت به سمت میدان شهر با همراهی تعدادی از مردان، زنان و کودکان سیاه­پوش آغاز می­ شود.

وی خاطر نشان کرد: در جلوی جمعیت علم ­های بلندی که به پارچه های رنگارنگ مزین شده قرار دارد و گهواره ای کوچک که یادآور طفل شش ماهه امام حسین (ع) است در میان جمعیت ، روی دست قرار می گیرد. مداحی همراه سینه زنی  بخشی دیگر از این مراسم است که با گلاب پاشی همراه است. پس از مراسم جمعیت به محل اولیه بازگشته و مردان محتویات سینی را به عنوان نذر و حاجت روایی بین مردم تقسیم می ­کنند.

این آیین در یکم مهر سال ۹۶ به شماره ی ۱۴۴۵ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

گهستونی گفت: همچنین نوعی از نوحه خوانی که به نوحه خوانی بندری معروف است در نقاط جنوبی و جنوب غرب خوزستان رواج دارد؛ در این نوع عزاداری افراد با سبک خاصی با استفاده از دمام و سنج مراسم را برگزار می کنند.

وی ادامه داد: در نقاط مختلف خوزستان تعزیه های بسیاری ایجاد می شود اما تعزیه در شهرهای شوش، شوشتر و دزفول قدمت بسیاری دارد. در شوش و شوشتر به دلیل قدمت زیاد شهرها و وجود آثار باستانی بسیار، در ایام دهه محرم پذیرای گردشگران بسیاری است.

این فعال حوزه میراث فرهنگی توضیح داد: برپایی موکب های عزاداری و توزیع نذورات در نقاط مختلف خوزستان  از ملاثانی تا خرمشهر و مرزهای منتهی به عراق به ویژه در ایام اربعین از دیگر آیین ها عزاداری در خوزستان است که گردشگران درون و برون استانی را به خود جذب کرده است.

مشعل گردانی در دزفول

یکی از محققان محلی شهرستان دزفول نیز در خصوص آیین های عزاداری مخصوص این شهر گفت: یکی از ابزار مورد استفاده مردم دزفول در دسته های عزاداری قدیمی "مشعل" بوده است که البته امروزه مهتابی و چراغ پر نور جایگزین آن شده است.

محمدحسین دُرچین افزود: مشعل از یک پایه در وسط و چندین محفظه استوانه ای مشبک آهنی در روی پایه تشکیل می شد و محل استقرار مشعل، سنگ استوانه ای بسیار بزرگی مانند سنگ آسیاب است که سوراخی به اندازه پایه مشعل در وسط آن تعبیه شده و مشعل را در آن قرار می دادند.

وی ادامه داد: سوخت این مشعل، گیوه و کفش مندرس و نمد و لباس های پشمی کهنه بود که روی این مواد نفت کوره می ریختند. سوخت مشعل از حدود ۱۰ روز قبل از فرا رسیدن ماه محرم، از خانه ها جمع آوری می شد، در این زمان مشعل ها روشن می شد و تا آخر دهه محرم و بیشتر اوقات تا چند روز بعد از دهه روشن می ماند.

درچین گفت: در هنگام تکیه گردی ها یک فرد ماهر با پوشیدن لباس و کلاه بلند از جنس نمد ضخیم که با آب خیس شده بود مشعل را بلند می کرد و پس از بستن مشعل به کمر حرکت می کرد و پشت سر او نیز ۲ نفر حرکت می کردند که مسئول خیس کردن لباس های نمدی او بودند؛ یکی از آنها مشکی پر از آب و دیگری ظرفی داشت که مرتب می بایست پر و به روی لباس حامل  مشعل ریخته می شد تا مانع از سوختن لباس و بدن او شود.

وی افزود: در بیشتر مواقع حاملان مشعل، دچار سوختگی می شدند و این سوختگی برای افراد به نوعی باعث مباهات بود زیرا این آسیب را تبرک می دانستند.

این نویسنده گفت: به گفته پیشکسوتان، در گذشته برپایی مجالس عزاداری با نظارت مستقیم علمای بزرگ و روحانیان برجسته شهر دزفول شکل می گرفته به طوریکه ارتباط خوبی میان بانیان این مجالس و نهاد دین برقرار بوده است.

وی افزود: در روز تاسوعا و عاشورا بیشتر علما در میدان اصلی شهر دزفول در بین مردم حاضر می شده و به عزاداری می پرداخته اند. هر مداح برای حضور در مجالس عزاداری به اجازه علما نیاز داشته است و کسی خود سرانه به این کار اقدام نمی کرده است.

توسعه گردشگری مذهبی در دهه محرم

گهستونی با اشاره به استقبال گردشگران برای بازدید از آیین های مذهبی مردم خوزستان در سال های اخیر گفت: شهرهای خرمشهر، آبادان، دزفول، شوشتر و بهبهان در ایام دهه محرم به دلیل اجرای آیین های خاص پذیرای گردشگران داخلی و خارجی هستند.

وی ادامه داد: مشاهده آیین های عاشورایی در شهرهای مختلف یادآور فرهنگ غنی آنها است، مردم با قومیت ها و گویش های مختلف تلاش می کنند تا این آیین ها به شکل مطلوبی اجرا شود.

این فعال حوزه گردشگری و میراث فرهنگی بیان کرد: در کنار مسافران داخلی، گردشگران خارجی نیز برای حضور در این آیین های خاص اشتیاق دارند. در ایام دهه محرم که امکان بازدید از آثار باستانی شهرها وجود ندارد گردشگران خارجی با هدایت افراد راهنمای تورهای گردشگری از این آیین های مذهبی دیدن می کنند.

جای خالی کتاب جامع عاشورایی در خوزستان

وی ادامه داد: هم اکنون برخی راهنمایان گردشگری به صورت تخصصی در حوزه آیین های عزاداری دهه محرم فعالیت می کنند که تاثیر بسیاری در ثبت و ضبط این آیین ها دارد.

گهستونی خواستار پیگیری سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی برای ثبت آیین های معنوی شد و گفت: مسیرهای گردشگری عزاداری باید به صورت نقشه راه تدوین شود و همچنین جای خالی کتاب جامع عکس عاشورایی در خوزستان خالی است.

وی ادامه داد: از متولیان هیات های بزرگ و خاص تقاضا می شود در کنار عزاداران، یک جایگاه مخصوص برای گردشگران در نظر گرفته شود.