دکتر سید مهدی سیدی، عضو کمیسیون نخبگان و آینده‌نگاری علم و نوآوری و رئیس کارگروه نخبگان در دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی است. پایگاه اطلاع‌رسانی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی با این عضو فرهنگستان علوم پزشکی پیرامون بحث نخبگان و تأکیدات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به این امر به گفتگو پرداخته است.

به نظر شما الزامات شبکه عظیم تولید علم مدنظر مقام معظم رهبری (مدظله العالی) که بخشهای مختلف آن به صورت هم‌افزا و مکمل یکدیگر عمل کنند، چیست؟

یک شبکه حتما از حلقه های متعددی تشکیل شده است. برای ایجاد یک شبکه علمی، حلقه‌ی اول حلقه آموزش است که در درون خود چند حلقه دارد. حلقه اول شناسایی استعدادهاست که بنیان بسیاری از حلقه های دیگر است. وظیفه اصلی شناسایی استعدادها، بر عهده معلمان، بویژه در دوره های ابتدایی و متوسطه است. بعد از شناسایی استعدادها، به حلقه آموزش در کنار پرورش می رسیم که بایستی همزمان با هم به سرانجام برسند و بصورت لازم وملزوم یکدیگربه اجرا درآیند. استفاده از روش های جدید و متناسب با فرهنگ و اقتضائات سنی و تحولات جامعه به بهره وری بیشتر این امر کمک می کند. گاه تمرکز بیش از اندازه به مقوله آموزش، پرورش را که یکی از اساسی ترین بخش هاست، تحت الشعاع قرار داده است.

در بحث آموزش باید به زیرساخت های مورد نیاز توجه شود. از جمله زیرساخت های آموزش می توان به محیط آموزشی، تجهیزات آموزشی، کتاب، مجلات، وسایر موارد کمک آموزشی توجه شود که مجموعا حلقه هایی در درون آموزش اند. حلقه بسیار مهم دیگر، نیروی انسانی متخصص، متعهد، دلسوز و کارآمد است که وظیفه بزرگ انسان سازی بعهده آنها است. این معلمان هستند که در کنار انتقال دانش و مفاهیم باید به دانش آموزآن و دانشجویان بینش انتقال می دهند به نحوی که وضعیت خود و کشور را بدانند و بتوانند اولویت‌ها را بر اساس فرهنگ، نیاز های داخلی و آمایش سرزمینی به راحتی شناسایی کند. با داشتن این بینش است که فرد برای انجام کار جهادی برای نظام آماده می شود و هریک در سنگری که در آن توانایی و استعداد دارند، به فعالیت می پردازند.

بعد از آموزش در دوره ابتدایی و متوسطه، نوبت به  فصل جدیدی در آموزش و پرورش می رسد که آن را آموزش عالی می نامیم. فردی که آموزش، پرورش، بینش وعلاقه‌مندی پیدا کرد حال آمادگی دارد تا در زمینه‌ی تخصصی و مورد علاقه در آموزش عالی ادامه مسیر دهد. این دوره شباهت های زیادی با دوره قبلی دارد، یعنی بحث نیروی انسانی که وظیفه اش آموزش و پرورش دادن است و بحث فضای آموزشی، و تجهیزات آموزشی و پژوهشی،  اما یکی از مهمترین بخش‌ها در این حلقه، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی است تابتوان ضمن رصد دقیق نیاز های حال و آینده علمی و فناوری، اقتدار برای کشور به ارمغان آورد. اکنون یکی از مهمترین وجه های مهم اقتدار در هر کشور، اقتدار علمی و فناوری است که خود می تواند اقتدار در زمینه هایی مانند نظامی، سیاسی، اقتصادی، و.. را رقم زند. بنا براین آمایش سرزمینی و شناخت اولویت ها نقشی اساسی در برنامه ریزی های کوتاه مدت و دراز مدت دارند. با داشتن و انتقال تصویری شفاف در حوزه های کلان و خرد، دانشجو مسیر کار جهادی خود را تشخیص و با تمام وجود فعالیت خواهد کرد.

به نظر شما پژوهش از چه زمانی باید در نظام آموزشی ما کلید بخورد و آیا وضع کنونی را مطلوب ارزیابی می کنید؟

متاسفانه در نظام آموزش عالی کشورمان شروع جدی پژوهش در دوره کارشناسی ارشد است. برای نتیجه بخش بودن مطلوب نظام آموزشی، این مرحله باید تا حد ممکن به دوره های پایین تر منتقل شود. نگاه و دید پژوهش محور در حل مشکلات باید از دوره دانش آموزی شروع شود و در این دوره تمرین های اولیه صورت گیرد که علاوه بر یادگیری و جذب سریع تر، مسیر را برای آینده هموار تر کند.

در بسیاری از رشته ها هدف این است که دانشجو پس از دوره کارشناسی بتواند مستقیما وارد بازار کار شود ولی حتی برای چنین هدفی نیز تمرین جدی و هدفمند و یک دوره پژوهشی برای موفقیت بیشتر در آینده ضروری است. در صورتی که فرد ویژگی‌ها و علاقمندی خاص برای ادامه تحصیل داشت، باید امکان تحصیلات تکمیلی را برای او فراهم کنیم و این از مطالبی است که مقام معظم رهبری نیز در سیاست های کلی علم و فناوری بدان تأکید داشتند. یکی از بندهای سیاست‌های ابلاغی  تاکید بر افزایش دوره ای تحصیلات تکمیلی است. بنابراین ما باید این فضا و امکان را برای دانشجویانی که علاقمند هستند فراهم کنیم تا تحصیلات تکمیلی تقویت شود. در دوره تحصیلات تکمیلی بحث پژوهش بسیار پررنگ ‌است و نیاز است تا یک پژوهش جدی در زمینه‌ای که اولویت و نیاز کشور است، صورت پذیرد و پس از اتمام تحصیل، دانش آموخته باید قادر باشد تا با استفاده از تجربیات و نتایجی که از تحقیق و پژوهش بدست آورده یا در شرکت‌های دانش بنیان مشغول به کار شود و یا خود به تاسیس شرکت اقدام کند.

یکی از حلقه هایی که ما تاکنون بصورت جدی به آن نپرداخته ایم و باید در شبکه‌ی تولید علم وجود داشته باشد این است که افراد با توجه به نیازهای کشور فعالیت های پژوهشی انجام دهند. بنابراین باید گروه یا سازمان خاصی پس از دریافت اولویت ها و نیاز های کلی از دستگاه های مختلف، این نیاز ها را بصورت اجرایی و ریزتر تبدیل کند تا هر یک از آنها بتوانند توسط دانشجویان تحصیلات تکمیلی کشور انتخاب و نتایج آن به دستگاه اجرایی منعکس شود تا مورد استفاده واقع شود. در غیر این صورت پایان نامه ها و رساله های دانشجویان کمتر مورد استفاده کشور خواهد بود.

پس از اتمام این دوره و در مرحله بعد، برای افرادی که علاقمند به ادامه تحصیل هستند باید زمینه تحصیل دکتری را فراهم کرد. در دوره دکتری باید تلاش شود تا جهت‌گیری بر روی یک اولویت خاص که در دوره‌ی کارشناسی ارشد شروع شده، متمرکز تر شود تا به حل جدی مشکلات بیانجامد و در نهایت فارغ التحصیل دانشگاهی بتوانند با تاسیس یک شرکت دانش بنیان و با بکارگیری کارشناسان ارشد و کارشناسان، ضمن کارآفرینی به رفع نیاز های کشور اقدام کند. مشکل خام فروشی یکی از بزرگترین مشکلات کشور است که یکی از تبعات آن واردات محصولاتی از همان جنس ولی بسیار گران تر است. چاره رهایی از این مشکل، در دست یابی به فناوری های روز است که دانشجویان دکترا می توانند در صورت وجود زیر ساخت های لازم بدان دست یابند و اقتصاد تک محصولی به اقتصاد دانش بنیان تبدیل شود. لذا حلقه آخر، تبدیل داده های پژوهشی به ثروت است که در این بخش جای کار زیادی داریم.

مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) در فرمایشات اخیرشان تأکید داشتند که مقالات تولید شده در دانشگاه‌ها و مراکز علمی باید ناظر به نیازهای درونی کشور باشند و مرجع قرار بگیرند. با توجه به این نکات وضعیت کنونی در تولید مقالات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بطور کلی حاصل پژوهش به دو صورت قابل انتشار است. یک نوع آن مقالات علمی است که بدون هیچگونه محدودیتی انتشار می یابند و تمامی افراد در سراسر دنیا می توانند با ذکر ماخذ از آنها استفاده کنند. معمولا وجه کاربردی این مقالات کم است ولی خود، پایه ای برای کارهای کاربردی در آینده هستند. با انتشار مقالات افراد به پیشرفت علم و طرح موضوعات جدید اقدام می کنند. نوع دیگر انتشار نتایج پژوهشی ثبت patent (حق امتیاز ابداع و اختراع) است. در واقع پتنت شباهت زیادی به مقاله دارد ولی از تفاوت های اصلی آن، وجه کاربردی نتایج، و نیز اجازه استفاده از آن است. همانطور که قبلا گفته شد همه افراد می توانند با آزادی کامل از نتایج منتشر شده در یک مقاله استفاده کنند ولی در پتنت، شخص با ثبت نتایج پژوهشی، نتایج را در مالکیت خود در می آورد و اجازه استفاده از آن را به خود منحصر می سازد. هر کس بخواهد از این نتایج استفاده کند باید با شخص پتنت کننده تماس گرفته و با وی وارد معامله شود. بنابراین پتنت ها جزو سرمایه های مادی ومعنوی بالقوه هر کشور محسوب می شوند.

در ثبت patent دو سیستم وجود دارد: 1- سیستم ملی 2- سیستم بین‌المللی. در سیستم ملی، معمولا هر کشور سازمانی دارد که اختراعات آن کشور را در داخل ثبت می‌کند. در ایران هم خوشبختانه از سالها قبل این سازمان وجود دارد و تحت نظر قوه قضائیه مشغول به فعالیت است. با توجه به قانون مالکیت فکری در کشورمان، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، شرکت های دانش بنیان و یا حتی افراد در صورت داشتن نتایج پژوهشی کاربردی، می توانند اقدام به ثبت آنها کنند. در سیستم ثبت بین المللی، نتایج می تواند به آمریکا، اروپا، و یا ژاپن ارسال شود و پس از راستی آزمایی، به ثبت بین المللی برسد. این بخش هزینه بر بوده و لذا معمولا نتایجی که می تواند در بازار جهانی قابل عرضه و فروش باشد در این پایگاه ها به ثبت می رسد. با توجه به اینکه تعداد پتنت های هر کشور نشانه ای از قدرت فناوری است، لذا کشور ها بدنبال آن هستند که نتایج کاربردی خود را ثبت کرده و بر تعداد آن بیفزایند. گاه پتنت ها مستقیما به فروش می رسند و منبع درآمد خوبی برای کشور ها هستند و گاه برای ایجاد یک شرکت دانش بنیان از آنها استفاده می شود. وضعیت کشورمان در تعداد ثبت پتنت های بین المللی در هر سال، نامناسب است و بایستی تلاش مضاعفی برای جبران این نقیصه اندیشیده شود.

در حال حاضر سهم تولید علم کشورمان در جهان را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا این وضعیت رضایت بخش است؟

در بحث مقالات پژوهشی دو فاکتور بسیار اساسی است. فاکتور اول تعداد مقالاتی است که یک کشور در هر سال تولید می‌کند. در کشور ما، این مقالات به دو دسته تقسیم می‌شوند، مقالات داخلی که در مجلات داخلی به زبان فارسی منتشر می‌شود و دسته دوم مقالاتی که به زیان های غیرفارسی منتشر می‌شوند. معمولا مقالات در یک یا چند پایگاه استنادی جمع آوری می شوند. جمهوری اسلامی ایران با بنیان گذاری پایگاه ISC ، مقالات فارسی داخلی و مقالات برخی از کشور های اسلامی را جمع آوری می کند. پایگاه‌های استنادی بین المللی دیگری نیز وجود دارند مانند تامسون رویترز (Thomson Reuters ) که در ایران بیشتر به ISI معروف است، و پایگاه دیگری به نام اسکوپوس (Scopus ) که مقالات منتشره از کلیه کشور های جهان را جمع آوری می کنند. لذا در پایان هر سال تعداد مقالات هر دانشگاه و یا مرکز، و نیز هر کشور، به سهولت قابل دسترسی است. با انتشار سالیانه این آمار، هر کشور می تواند وضعیت خود را نسبت به سال قبل و با کشور های رقیب دریابد. در ده سال اخیر، جمهوری اسلامی ایران رشد بسیار خوبی از نظر تعداد مقالات داشته است و سهم تولید علم کشور ما در جهان بیش از یک درصد است.

بخش دوم، بخش استنادات به مقالات است. یعنی مقاله تا چه میزان مورد استقبال و استفاده سایر محققین در دنیا قرار گرفته است. این امر بستگی به ارائه فرضیه ای جدید، استفاده از روشی نو، ارائه متدی جدید، یافته ای نو، و .... دارد. اگر چه رشد استنادات مقالات کشورمان، طبق آمار بین المللی، رشد خوبی داشته، ولی با رشد تعداد مقالات تناسب ندارد و باید بتوانیم این نقیصه را جبران کنیم. در سال 2014 و حدود دو ماه قبل تامسون رویترز لیست افرادی که در بین سالهای 2002 تا 2012 بیشترین تاثیر را داشتند را منتشر کرد که خوشبختانه ده نفر از دانشمندان داخل کشورمان جزو 3200 نفر برگزیده بودند که این تعداد نیز بایستی در آینده افزایش یابد.  

بالا بردن کیفیت مقالات پژوهشی تابعی از بالا بردن کیفیت پژوهش در کشور است که خود نیاز به 1- سیاستگذاری و برنامه ریزی پژوهشی 2- مهیا کردن زیرساخت‌های پژوهشی و تخصیص بودجه درخور 3- به روز رسانی تجهیزات و 4- کار جهادی، تلاش شبانه روزی، و استفاده از میان بر ها، و 5- مدیریت واحد دارد.

با توجه به تصویب نقشه جامع علمی کشور، بایستی سیاست گذاری های اجرایی در راستای تحقق شاخص های مندرج در نقشه بکار بسته شود تا چرخه کامل علمی شکل گیرد و انشاالله بزودی شاهد دست یابی به اهداف سند چشم انداز و سیاست های کلی علم و فناوری، و اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری باشیم.