روزنامه اطلاعات نوشت: «نایبندان» را می شناسید؟ منطقه ای در حاشیه غرب دشت لوت شهرستان طبس خراسان جنوبی و روستایی با معماری پلکانی و خانه های کاهگلی و نخلستان ها و باغ های مرکبات و نیز تنوع گیاهان زیبای بیابانی که در حاشیه آن، یکی از آخرین زیستگاه های یوزپلنگ ایرانی وجود دارد.
 
یوزپلنگ در ارتفاعات صخره ای کوه «نایبندان» زندگی می کند و در کنار حیوانات دیگری مانند کل، بز، قوچ و جبیر، روزگار می گذراند.

شاید برای بسیاری از هموطنان مان و حتی مردم جهان، جای سئوال و تردید باشد که آیا مناطقی از ایران، می تواند زیستگاه پلنگ محسوب شود که پاسخ محیط بانان و دوستداران محیط زیست به این سؤال، مثبت است: در سراسر آسیا کمتر از 70 یوزپلنگ باقی مانده است که فقط در ایران زندگی می کنند!

نایبندان، آفریقای کوچک

در ادامه این گزارش آمده است: آرش مودی، در گزارشی زیر عنوان «نایبندان، آفریقای کوچک» که در نشریه «یوزنامه» دو فصل نامه انجمن یوزپلنگ ایرانی به چاپ رسیده از جمله یادآور شده است: پناهگاه حیات وحش «نایبندان» با وسعتی نزدیک به یک و نیم میلیون هکتار در شهرستان طبس، بزرگ ترین منطقه تحت مدیریت سازمان محیط زیست است که در سال 1374 منطقه شکار ممنوع اعلام شد و در سال 1380 به پناهگاه حیات وحش ارتقاء یافت.

بحش عمده این پناهگاه از دشت ها، شوره زارها و تپه ماهورهایی است که حاشیه کوه «نایبند» با ارتفاع 3 هزار و 50 متر را فرا گرفته و وجود چشمه های آب شیرین در مناطق کوهستانی و حتی دشت ها، باعث حیات گونه های جانوری و گیاهی بسیاری شده و آن را به زیستگاه یکی از نادرترین گربه سان های جهان، یعنی یوزپلنگ آسیایی تبدیل کرده است.

امروز از 8 گربه سان باقی مانده در طبیعت ایران 5 گونه در پناهگاه حیات وحش، نایبندان، زندگی می کنند و در ارتفاعات صخره ای کوه نایبندان هم بزرگ ترین گربه سان ایران، یعنی پلنگ ایرانی بر قلمروی خود حکم می راند و کل و بُز و قوچ و میش، محبوب ترین رژیم غذایی آن را تشکیل می دهند.

امروزه خشکسالی و ورود معادن ذغال سنگ و ساخت جاده ها، خطری جدی برای این آفریقای کوچک به شمار می آید و تأثیر منفی آن، کم کم خودنمایی می کند و اگر فکری به حال آن نشود، به زودی شاهد نابودی یکی از بزرگ ترین و غنی ترین زیستگاه های حیات وحش ایران خواهیم بود.

زیستگاه های اصلی یوزپلنگ

روزی که برای نخستین بار تصویری از یوزپلنگ ایرانی بر پیراهن بازیکنان تیم ملی فوتبال کشور مان نقش بست، این اقدام برای بسیاری از هموطنان مان سئوال برانگیز شد، اما پس از توضیحات مسئولان و دوستداران محیط زیست در حیات وحش، شماری از شرکت ها حمایت خود را از یوزپلنگ اعلام کردند و این حیوان زیبا و کمیاب به صورت نمادی از شکوه و قدرت برای ایرانیان درآمد و حمایت از آن، کمابیش همگانی شد.

با این حال به گفته مهندس مرتضی اسلامی دهکردی ـ مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی، بررسی های میدانی نشان می دهد که جمعیت یوز پلنگ های ایران متأسفانه همچنان روبه کاهش است. برخی از آن ها کماکان براثر تصادف در جاده ها کشته می شوند و از سرنوشت تعدادی از یوزپلنگ هایی که در سال های گذشته از آن ها تصویر برداری شده بود نیز اطلاعی در دست نیست و بیم آن می رود که کشته شده باشند.

توله های تازه به دنیا آمده ثبت شده یوزپلنگ ها هم بسیار کاهش یافته اند، به طوری که در سال 1393 از میان 10زیستگاه اصلی تر یوزپلنگ، فقط در یک زیستگاه زادآوری یوزپلنگ ثبت شده اسـت و در همان حال 2 یوز پلنگ در همان منطقه بر اثر تصادف با خودروهای عبوری کشته شده اند!

حمایت از یوزپلنگ های ایرانی

طی قرون متمادی آدمیان در شهرهای نزدیک به زیستگاه حیوانات وحشی، زندگی مسالمت آمیزی با آن ها داشته اند، تا این که با رشد صنعت و شهرنشینی، رفته رفته قلمروی حیات وحش توسط انسان اشغال شد و منابع طبیعی و زیست محیطی با شتاب زائدالوصفی به تاراج رفت که حاصل آن، انقراض ناگزیر نسل بسیاری از حیوانات در زیستگاه های طبیعی آن ها بوده است.

با این حال به ویژه در سال های اخیر، سازمان های مردم نهاد برای حفاظت از محیط زیست و حیات وحش کشورمان به یاری مسئولان ذی ربط برخاسته اند و علیرغم تمامی مشکلات و محدودیت ها، به موفقیت های قابل توجهی دست یافته اند، که از جمله به اقدام های انجام یافته برای حفاظت از یوزپلنگ ایرانی، می توان اشاره کرد.

هم زیستی انسان و طبیعت

مهندس مرتضی اسلامی دهکردی ـ مدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایرانی با یادآوری این که انجمن یاد شده یک مؤسسه غیردولتی زیست محیطی، مستقل و غیرانتفاعی است که توسط شماری از دانشجویان دوستدار طبیعت و حیات وحش مرداد ماه 1380 تأسیس شده و به ثبت رسیده است، می گوید: اساس فعالیت های آموزشی انجمن یوزپلنگ ایرانی بر تحقیقات استوار است تا از این طریق بتواند به حفظ گونه مزبور در زیستگاه های طبیعی کمک کند و برای این منظور در زیستگاه ها ابتدا به مطالعه و بررسی بوم شناختی یوزپلنگ و زیست بوم آن اقدام می کند و سپس بر مبنای نتایج به دست آمده، با همکاری تشکل های غیردولتی مردمی، در مورد طراحی برنامه های آموزشی در سطح جوامع محلی می پردازد. انجمن در عین حال می کوشد تعامل سازنده ای با اداره های محیط زیست در استان ها و شهرستان ها و به ویژه مأموران آن ها یعنی محیط بانان برقرار سازد تا از این راه بتواند به حفاظت مناطق مورد نظر کمک کند.

مهندس اسلامی دهکردی با اشاره به این که مأموریت انجمن یوزپلنگ ایرانی کمک به حفاظت از حیات وحش و زیستگاه های آن ها و به ویژه یوزپلنگ است، درباره اهمیت حفاظت از محیط زیست و حیات وحش اظهار می دارد: میلیون ها گونه حیات وحش در کره زمین در ارتباط با هم به صورت متعادل، منظم، پیچیده و اعجاب انگیز زندگی می کنند و طی قرن ها تکامل یافته اند که انسان هم به عنوان یکی از مخلوقات پروردگار همواره در کنار آن ها می زیسته است و در یک مجموعه بزرگ، با طبیعت ارتباط مستقیم داشته است. از اینرو این تفکر که انسان برای ادامه زیست در کره زمین به گونه های دیگری که در طبیعت زندگی می کنند نیازی ندارد، نادرست است.

آدمی برای ادامه حیات وحش به طبیعت و هرآنچه که از آن به دست می آید، نیاز مبرم دارد. زیرا از منابع آب گرفته تا سوخت های فسیلی، به نوعی از طبیعت نشأت گرفته است و علاوه بر اهمیت دریاها، تالاب ها و آب های زیرزمینی در تأمین آب مورد نیاز آشامیدنی و کشاورزی و تولید غذا برای انسان، تولید پوشاک آدمی هم وابسته به طبیعت و منابع آن است. از اینرو است که امروز به ویژه روستائیان کشورمان برای طبیعت احترام بسیاری قایل هستند و زیست و معیشت خود را به طبیعت سالم و پایدار وابسته می دانند و برای حفظ آن، می کوشند.

تخریب محیط زیست انسان

مهندس اسلامی دهکردی با تأکید بر این که مواردی مانند آلودگی دریا و رودخانه ها، فرسایش خاک، آلودگی هوا، تخریب مراتع و خشک شدن تالاب ها از نتایج بی توجهی انسان به طبیعت است، می افزاید: در این میان آلودگی هوا به دلیل این که آثار منفی مستقیم تر و قابل لمس تری بر سلامت انسان دارد، به طور نسبی بیشتر از سایر آلاینده های طبیعت مورد توجه مردم و مسئولان قرار گرفته و مسایلی مانند خشکیدن دریاچه ارومیه فقط هنگامی مطرح شده که متأسفانه ابعاد فاجعه گسترش یافته است.

مدیرعامل انجمن یوز پلنگ ایرانی با یادآوری این که خشک شدن تالاب ها علاوه بر آسیب رساندن به تنوع زیستی منطقه و پرندگان مهاجر، معیشت ساکنان اطراف تالاب ها را هم به خطر می اندازد، اظهار می دارد: با کم آب و یا خشک شدن تالاب ها، ماهیگیری به عنوان یکی از راه های امرار معاش ساکنان اطراف آن ها دچار مشکلاتی می شود و یا هجوم ریزگردها، زندگی را بر ساکنان شهرها و روستاهای کشورمان سخت می کند.

اکوسیستم پایدار

طبیعت شامل اجزای غیرزنده مانند آب و خاک و هوا می شود و اجزای زنده نیز در برگیرنده تمامی گونه های جانوری و گیاهی است که در مجموع چرخه حیات کره زمین را تشکیل می دهند زندگی انسان و تأمین غذای مورد نیاز او به این چرخه بستگی دارد و از سطحی به سطح دیگر آن می رسد.

مدیر عامل انجمن یوز پلنگ ایرانی با بیان این که تأمین امکانات زندگی از قبیل غذا و پوشاک از منابع طبیعی به دست می آید که نه فقط به گونه های جانوری و گیاهی مرتبط است، بلکه به اکوسیستم پایدار هم بستگی دارد، اضافه می کند: شرایط پایدار زیست در کره زمین را به یک تور ماهیگیری بافته شده در هم و گسترده می توان تشبیه کرد که اگر یک یا تعدادی از گره های آن باز شود، تور آسیب می بیند و در نهایت ممکن است یکسره پاره و غیرقابل استفاده شود.

گونه های گیاهی و جانوری کره زمین هم، همین وضع را دارد و نابودی یک گونه می تواند بر حیات سایر گونه ها تأثیر بگذارد که در نهایت بر زیست انسان هم آثار منفی اش را نشان می دهد.

مهندس اسلامی دهکردی با بیان این که تا چند دهه پیش ببر مازندران و شیر ایرانی در مناطق مرکزی و جنوب کشورمان وجود داشته اند و اینک نسل آن ها منقرض شده است، می افزاید: از میان رفتن حیواناتی مانند پلنگ در ایران سبب شده است جمعیت گیاه خوارانی مانند گراز که طعمه آن ها بوده اند، به صورت انفجاری افزایش یابد و در بسیاری از مناطق ایران به مزارع کشاورزی آسیب برساند.

همچنین به دلیل تخریب جنگل های شمال، هر سال شاهد وقوع سیل در آنجا هستیم، در حالی که جاری شدن سیل در مناطق جنگلی از نظر کارشناسان، بی معنی است، اما چون جنگل و پوشش های گیاهی از میان رفته است، حتی با کوچک ترین بارندگی شاهد جاری شدن سیل در اغلب شهرهای شمال کشورمان هستیم. از یاد نبریم برگ درختان جنگلی و پوشش های گیاهی قطرات باران را می گیرد و آب جذب ریشه هایشان می شود و به همین دلیل نه فقط امکان جاری شدن سیل از میان می رود، بلکه خاک را متخلخل می سازد و قدرت باروری آن را نگه می دارد.

حفظ ذخائر ژنتیکی حیوانات

به گفته مهندس اسلامی دهکردی، گاهی شکار اصولی حیوانات وحشی گیاه خوار به وسیله حیوانات گوشتخوار، نه فقط برای حیات وحش زیانبار نیست، بلکه می تواند مفید هم باشد. به عنوان مثال، گاهی حیوان گیاه خوار پیر و بیمار است و توان تولید مثل هم ندارد که در این صورت شکار آن ها موجب حفظ ذخائر ژنتیکی شان می شود و از این نظر شیبه هرس به موقع درختان برای حفظ نسل آن ها مؤثر است.

این تجربه در سال ها قبل در جزیره «کبودان» دریاچه ارومیه ثابت شده است. در آنجا تعدادی قوچ و میش های وحشی را رها سازی کرده بودند که پس از مدتی مشاهده شد تنبل و کم تحرک شده اند و به همین دلیل ذخائر ژنتیکی شان هم تحلیل می رود که با انتقال حیوان گوشتخواری به جزیره، قوچ و میش ها به تحرک افتادند و زاد و ولدشان هم افزایش یافت!

مثال هایی از این دست فراوان است و پیشرفت دانش بشری نشان می دهد که هرگونه دخالت نادرست و غیر اصولی انسان در چرخه محیط زیست، موجب تخریب آن می شود و زیان هایش هم به آدمی می رسد. کما این که امروزه در بسیاری از مناطق اروپا و آمریکا به دلیل استفاده های بی رویه از سموم شیمیایی و افزایش آلودگی های محیط زیست بر اثر فعالیت واحدهای کشاورزی و صنعتی، نسل زنبور عسل در حال انقراض است که مشکل عدم گرده افشانی و باروری درختان را هم به همراه داشته است.

جای پای انسان در خشکسالی

محیط زیست طبیعی و حیات وحش در ایران، طی سال های گذشته مانند بسیاری از دیگر نقاط جهان به نحو چشمگیری آسیب دیده و تخریب شده است که پیامدهای تأسف بار آن را به خوبی می توان دید و نشان داد.

مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی در پاسخ به این پرسش که چه خطرهایی محیط زیست و حیات وحش در ایران را تهدید می کند، اظهار می دارد: یکی از مسایلی که محیط زیست را در کره زمین و از جمله کشور ما به خطر انداخته، تغییرهای شدید اقلیمی است که خشکسالی از جمله پیامدهای آن است که متأسفانه چند سالی است در ایران استمرار دارد و این در حالی است در پدیدآمدن خشکسالی، جای پای انسان هم دیده می شود. زیرا گام نهادن در راه توسعه ناپایدار و بی توجهی به محیط زیست، موجب ویرانی جنگل ها و مراتع طبیعی شده و بر بیابان زایی در کشورمان افزوده است.

از اینرو است یا باران در تابستان بسیار کم می بارد و اگر هم ببارد به دلیل از میان رفتن پوشش های گیاهی و خشک شدن زمین، باران، سیل آسا روان می شود و ویرانی هایی به بار می آورد. امروزه متأسفانه خیلی از عرصه های طبیعی و زیستگاه های ارزشمند حیات وحش بر اثر حفاری معادن و ساخت مطالعه نشده جاده ها و سدها از میان رفته است و تغییر کاربری اراضی جنگلی و مراتع و احداث شهرک های صنعتی در آن ها، بر مشکلات زیست محیطی کشور افزوده است.

علاوه بر آن، چرای بیرویه دام ها به تخریب مراتع انجامیده و جاده سازی در جنگل ها سبب تغییر فرم و ماهیت طبیعی آن ها شده و بازگشت منابع طبیعی و جنگل هایی که جاده های آسفالته از میانه آن ها کشیده شده است به وضع صدها هزار ساله گذشته شان را ناممکن کرده است.

مهندس اسلامی دهکردی راهکار بهبود محیط زیست و حیات وحش کشورمان را در نظر گرفتن توأمان محیط زیست و توسعه پایدار می داند و توضیح می دهد : برای هرگونه بهره برداری از زمین، ظرفیت و توانایی ماندگاری آن باید مورد توجه قرار گیرد و به عبارت دیگر، در این رابطه آمایش سرزمین در توسعه پایدار، اهمیت بسیاری دارد.

ما در کنار تمامی فعالیت های مرتبط با صنعت و توسعه اقتصادی کشور باید اکوسیستم را هم به خوبی حفظ کنیم و در راه حراست از محیط زیست و حیات وحش، با همه توان و امکانات مان بکوشیم.

زمین، سیاره زنده

یکی از برنامه های انجمن یوزپلنگ ایرانی، برپایی کارگاه یک روزه آموزشی با نام« زمین، سیاره زنده »در مدارس است، ریحانه روحی، عضو انجمن درباره کارگاه آموزشی یاد شده می گوید: هدف از تشکیل این کلاس ها آشنایی دانش آموزان با مفاهیم مرتبط با اکوسیستم و تنوع زیستی و نیز عوامل تهدیدکننده محیط زیست و حفاظت از تنوع زیستی در کشورمان است.

در این برنامه آموزش بابازی، فعالیت های متنوع گروهی، استفاده از ابزارهای آموزشی و تماشای فیلم آمیخته می شود تا دانش آموزان در کنار تجربه فضای متفاوت آموزشی و لذت بخش، درباره تنوع زیستی کشورمان بیشتر و کاربردی تر بیاموزند.

پارک ملی تندوره

پارک ملی «تندوره» واقع در خراسان شمالی، نزدیک مرز ترکمنستان یکی دیگر از زیستگاه های یوزپلنگ است و رویا قناعت پیشه، در سفری آموزشی به منطقه یاد شده می نویسد: در پارک ملی «تندوره» دسته های کَل، بز، قوچ و میش را با دوربین چشمی می بینیم. شوق همه برای دیدار با پلنگ وصف ناشدنی است.

در طول راه ردپای پلنگ را می بینیم. پس از کوه پیمایی سبک و طی مسافتی 2 ساعته به محل علامت گذاری بسیار تازه پلنگ می رسیم، هیجان گروه بالا می رود و نشانه ای از وجود پلنگ در این نزدیکی خبر می دهد. لحظاتی بعد جذاب ترین و مهیج ترین صحنه سفر اتفاق می افتد. پلنگ نر جوانی که روی صخره روبه رو، در فاصله تقریبی 50 متری ما حرکت می کرد، اکنون تغییر مسیر می دهد و از ما دور می شود!