تالاب بین المللی شادگان، بزرگترین تالاب ثبت شده کشور، از مهمترین جاذبه های طبیعی گردشگری خوزستان است. این در حالیست که این تالاب به دلیل تخریب های متعدد، از 24 سال پیش در فهرست تالاب های در معرض خطر قرار دارد.

صراخیه دروازه ورودی تالاب بین‌المللی شادگان شده است. روستایی که بسیاری از گردشگران آن را «ونیز محروم» نامیده‌اند.

روستای صراخیه در دل تالاب، با خانه‌های ساحلی از دیدنی‌های این منطقه گردشگری است. قایق سواری در تالاب و گذر از میان نی‌ها، نخل‌ها و خانه‌هایی که از آب سربرآورده هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورد. مناظر این منطقه به قدری بدیع است که با وجود محرومیت و کمبود امکانات، هر سال گردشگران بیشتری برای دیدن آن رهسپار این دیار می‌شوند.


بر اساس اعلام اداره کل محیط زیست خوزستان تنها در نوروز 94 حدود 90 هزار نفر و در نوروز 95 در حدود 112 هزار نفر گردشگر از تالاب شادگان دیدن کرده‌اند.

تالاب بین‌المللی شادگان در جنوب خوزستان قرار دارد و در سال‌های اخیر مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. اگرچه در سال‌ها سعی شده زیرساخت‌های گردشگری نیز در این تالاب توسعه یابد، اما به گفته گردشگران و مسئولان، این اقدامات چندان کافی نبوده ‌است و همچنان نیاز به توسعه بیشتر در این منطقه برای جذب گردشگران، احساس می‌شود.

*'بردی' خاطره شد

ثامر خضیراوی، از اهالی تالاب شادگان، می‌گوید: طی سال‌های اخیر با کم شدن سطح آب، برخی گیاهان تالاب مانند 'بردی' از بین رفته است و بیشتر نیزارها مانده‌اند؛ همین اتفاق برای جانوران هم افتاده است؛ امروز دیگر برخی پرنده‌ها از جمله غازهای وحشی به این تالاب نمی‌آیند و به سمت تالاب‌های دیگر همچون تالاب هویزه می‌روند.

وی ادامه‌ می‌دهد: اهالی تالاب از آمدن گردشگران خوشحال هستند و گردشگران هم همیشه از رفتار اهالی راضی بوده‌اند، اما امکانات اینجا هنوز ناکافی است، به ویژه در تامین برق مورد نیاز، جمع آوری زباله‌ها، سرویس بهداشتی و آب آشامیدنی مورد نیاز گردشگران؛ برای همین بیشتر گردشگران زباله‌های خود را در تالاب رها می‌کنند که همین مسئله موجب تخریب محیط زیست تالاب می‌شود.

خضیراوی می‌گوید: صاحبان قایق‌های موتوری در ایام گردشگری، درآمد خوبی دارند و بارها به آنها پیشنهاد داده‌ام که با توجه به وسعت کم این منطقه گردشگری، یک نفر از میان خودشان را انتخاب کنند تا در ازای پرداخت مبلغ ماهانه‌ای به وی، از او بخواهند محیط تالاب را تمیز کند، این کار هم موجب حفظ تالاب می‌شود و هم در جذب گردشگر تاثیر دارد.


به اعتقاد وی روستاهای دیگر همچون 'حدبه' از توابع بخش خنافره شهرستان شادگان نیز به دلیل نزدیکی به قرار گرفتن در کنار تالاب، این ویژگی را دارند تا به منطقه گردشگری تبدیل شوند.

* پناهگاه هزاران پرنده مهاجر

تالاب بین‌المللی شادگان با بیش از 500 هزار هکتار وسعت، بزرگترین تالاب بین‌المللی کشور است. این تالاب در شهر شادگان در جنوب خوزستان قرار دارد. حدود 100 هزار نفر از مردم محلی به درجات مختلف برای تامین معاش به منابع تالاب وابسته هستند. دو روستا در داخل تالاب و سه شهر و تعدادی روستا نیز در مجاورت آن قرار دارند. شیوه‌های معیشت‌ ساکنان شهر شادگان و روستاهای جنوبی این شهر به‌طور سنتی و طی هزاران سال به طور کامل وابسته به تالاب شادگان بوده، به طوری که اهالی ساکن تالاب هنوز با صید سنتی پرنده و ماهی، کشاورزی و دامداری امرار معاش می‌کنند.

اما آنچه تالاب شادگان را در در رده نخست تالاب‌های کشور قرار داده، تنوع زیستی بی نظیر آن است. این تالاب یک سیستم زیست محیطی وسیع متشکل از تالاب‌های شیرین و شور، به علاوه شاخه آبی جزر و مدی خور موسی و جزایر آن است.

تالاب شادگان نقش رابط بین رودخانه جراحی و خلیج فارس را ایفا می‌کند و یکی از مهمترین توقفگاه‌های پرندگان مهاجری است که در فصل پاییز از شمال اروپا و کانادا و سیبری به منطقه روی می‌آورند.

سالانه، ده‌ها هزار پرنده آبزی و کنار آبزی به این تالاب مهاجرت کرده و از آن به عنوان زیستگاهی برای زمستان گذرانی استفاده می‌کنند؛ 13 گونه پرنده در معرض خطر جهانی، در این تالاب مشاهده شده و به ثبت رسیده‌اند. علاوه براین 51 گونه پرنده در تالاب شادگان زادآوری دارند.


تالاب شادگان آشیانه بیش از 30‌ درصد معادل 154 گونه از پرندگان ایران، 25‌درصد (40‌گونه) از پستانداران ایران و 45‌درصد از ماهیان ایران (36‌گونه ماهی مردابی به علاوه 45‌گونه ماهی دریایی) است. علاوه بر آن، 17 جامعه اصلی گیاهی متشکل از 110‌ گونه گیاهی (یک و نیم‌درصد از کل گیاهان موجود در کشور) است و همچنین سه ‌گونه جانور ‌دوزیست، 9‌ گونه خزنده و چهار‌ گونه میگو در این زیستگاه بی‌نظیر وجود دارند.

با این حال سد‌‌‌سازی و رعایت نشد‌‌‌ن نیاز آبی تالاب، تخلیه پساب‌های آلود‌‌‌ه‌ای چون مزارع نیشکر، حوضچه‌های پرورش ماهی و کارخانه فولاد‌‌‌ خوزستان، عبور لوله‌های نفتی، فعالیت 30 واحد‌‌‌ پتروشیمی و تخلیه زباله‌های شهری و به تازگی کارخانه فولاد‌‌‌ شاد‌‌‌گان این تالاب منحصربه‌فرد‌‌‌ را از 24 سال پیش (از سال 1993) وارد‌‌‌ 'فهرست مونترو' کرد‌‌‌ه است.

فهرستی که آن دسته از تالاب های ثبت شده که به دلیل شرایطی مثل بهره‌برداری نادرست، جنگ، فجایع زیست محیطی، خشکسالی و... در معرض خطر قرار می‌گیرند، برای جلب توجه بیشتر مسئولان و دوستداران محیط زیست، در آن جای می‌گیرند.

اهمیت منحصربفرد تالاب شادگان البته باعث شده این تالاب از دید سازمان‌های بین‌المللی نیز دور نماند. برنامه مدیریت تالاب شادگان از سال 1389 با همکاری برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) و تسهیلات محیط‌زیست جهانی (GEF) آغاز شد.

گری لوئیس نماینده مقیم سازمان ملل در ایران در نخستین سفر خود به خوزستان در اردیبهشت 1393 از این تالاب دیدن کرد. وی همچنین به همراه سفیران پنج کشور اروپایی (هیاتی متشکل از سفیران اتریش، سوئد، بلژیک، قائم مقام سفیر نروژ و قائم مقام سفیر استرالیا) در 30 اردیبهشت 1394 نیز سفری به تالاب شادگان داشت.

* چالش‌های طرح گردشگری آبی

پیش از این، یک ایستگاه کوچک قایق سواری، چند آلاچیق که تعدادی از زنان محلی در آن ماهی می‌فروشند و یک جزیره کوچک، همه آن چیزی بود که ایستگاه گردشگری تالاب شادگان را شامل می‌شد. اما در یک سال اخیر تغییرات بیشتری در ورودی روستا به چشم می‌خورد. اما اکنون ساختمان مرکز بازدیدکنندگان تالاب شادگان که ساخت آن چند سال پیش توسط اداره کل محیط زیست خوزستان آغاز شده بود، به اتمام رسیده است.


چند مضیف(جای مخصوص پذیرایی از میهمان) و آلاچیق‌ در ورودی روستای صراخیه و جزیره‌های آن به چشم می‌خورد. بخشی از خانه‌ها نماسازی شده و برخی گذرها سنگفرش شده است. این اقدامات در قالب 'طرح گردشگری تالاب شادگان' به عنوان بخشی از 'طرح گردشگری آبی خوزستان' در دو سه سال گذشته انجام شده است.

در سال 92 عبدالحسین مقتدایی استاندار وقت، طرح گردشگری آبی را در خوزستان پایه‌ریزی کرد که در آن 6 طرح با محوریت رودخانه‌های کارون، گرگر و بهمنشیر و تالاب بین‌المللی شادگان برای ایجاد اسکله‌های آبی و قایقرانی تعریف شده بود.

گام نخست طرح جامع گردشگری روستای هدف گردشگری صراخیه در نوروز 95 به بهره برداری رسید که شامل ساخت و تکمیل 30 آلاچیق در داخل جزیره، سرویس بهداشتی، سنگفرش، فضای سبز و توقفگاه و همسان‌سازی نمای ساختمان ‌های حاشیه تالاب شادگان بوده است.

اگر چه این طرح فاقد مجوزهای زیست محیطی است، اما گام دوم آن نیز هم اکنون در دست اجراست و قرار است کار ساخت آلاچیق، سنگفرش، سرویس بهداشتی و بازارچه دائمی صنایع دستی در این تالاب ادامه یابد.

کارشناسان به ساخت و سازهای این تالاب انتقاداتی وارد کرده‌اند از جمله استفاده از مصالحی همچون سیمان و آهن برای ساخت آلاچیق و سکو‌هاست که با تالاب همخوانی ندارد و می تواند نابودی بخشی از اکوسیستم آن بینجامد. این در حالیست که به گفته کارشناسان محیط زیست، می‌توانست برای اجرای این طرح، از نی و موادی که در تالاب به وفور یافت می شود استفاده کرد.

* اولویت را به تالاب بدهیم

رئیس انجمن صنفی کارگری راهنمایان گردشگری خوزستان، تالاب شادگان را یکی از جاذبه‌ها و ظرفیت‌های گردشگری خوزستان می‌داند و می‌گوید: از سال 86 تلاش‌هایی برای معرفی این تالاب به گردشگران در حال انجام است اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم.


سوسن جهرمی می‌افزاید: در بازدیدهایی که از این تالاب داشتیم و گفت و گو با گردشگران و اهالی تالاب، بیش از پیش به این نتیجه رسیدیم که این منطقه برای گردشگران بسیار جذاب است؛ در واقع هر گردشگر ایرانی که به تالاب رفته با خاطره خوش بازگشته است؛ هم به دلیل برخورد مردم بومی و پذیرفتن گردشگران و هم به دلیل مناظر بدیع آن.

وی ادامه می‌دهد: در 2 سال گذشته تورهای مهمانان نوروزی اهواز با همکاری شهرداری این شهر، از طریق انجمن صنفی راهنمایان گردشگری اجرا می‌شود و در تمام این تورها برنامه بازدید از تالاب شادگان قرار داده شده است، اما هم اکنون یکی از مهم‌ترین مشکلات برای توسعه گردشگری در این تالاب، کمبود و یا نبود زیرساخت‌های لازم است که این مساله بیشتر در زمینه گردشگران خارجی نمود دارد چراکه امکانات به صورتی نیست که بتوان گردشگران خارجی را در آنجا اسکان داد.

جهرمی می‌گوید: در این زمینه به همکاری مسئولان برای ایجاد زیرساخت‌های نیاز داریم. هم‌اکنون امکانات لازم برای اسکان و یا اقامت حتی در حد یک روز، برای گردشگران وجود ندارد به همین دلیل نمی‌توان یک تور مجزا برای این تالاب ترتیب داد و به ناچار بازدید از این تالاب، در برنامه‌های بازدید از شهرستان آبادان گنجانده می‌شود.

وی با اظهار گله‌مندی از عملکرد آژانس‌های گردشگری در معرفی تالاب شادگان به عنوان جاذبه این استان، می‌افزاید: برگزارکنندگان تورهای گردشگری سفرهای خود را حول تهران، اصفهان و شیراز برنامه‌ریزی می‌کنند و معمولا خوزستان را در فهرست برنامه‌های خود به ویژه برای گردشگران خارجی قرار نمی‌دهند یا حداکثر یک روز اقامت در خوزستان را در تورهای خود برنامه‌ریزی می‌کنند، در حالی که خوزستان قابلیت آن را دارد که بیش از این پذیرای گردشگران باشد.

به گفته وی، بسیاری از آژانس‌ها و برگزارکنندگان تورهای گردشگری (حتی در استان) تمرکز فعالیت و تبلیغات خود را روی تورهای خارجی اعم از دوبی، ترکیه و تایلند گذاشته‌اند که اگر کمی از این مساله فارغ شوند، می‌توانند تورهای خوزستان‌گردی را راه بیندازند و مکان‌هایی همچون تالاب شادگان را نیز در برنامه‌های اصلی خود قرار دهند.

جهرمی تاکید می‌کند: از نقش انجمن‌های میراث فرهنگی و گردشگری نیز در این زمینه نباید غافل شد، این انجمن‌ها به جای فعالیت‌های تنها انتقادی، می‌توانند زمانی را به تبلیغ و اطلاع‌رسانی درباره نقاط دیدنی خوزستان از جمله تالاب شادگان اختصاص دهند.

وی با بیان اینکه توسعه گردشگری می‌تواند زندگی مردم محلی تالاب را متحول کند، می‌افزاید: اکنون تالاب بین‌المللی شادگان با چالش‌های زیست محیطی متعددی دست به گریبان است و تنها با معرفی ویژگی‌های گردشگری آن است که می توان تالاب و مردمان محلی‌اش را از این آسیب‌ها نجات داد.

جهرمی با اشاره به برگزاری کنوانسیون جهانی گردشگری در ژانویه 2017 به میزبانی ایران، آن را فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های استان خوزستان برمی‌شمارد: باتوجه به اینکه بزرگترین راهنمایان گردشگری در این کنوانسیون حضور می یابند، این زمان فرصتی است برای اینکه خوزستان بتواند ظرفیت‌های خود را معرفی کند و جایگاه واقعی خود را در گردشگری به دست آورد.

* 427 هزار دلار ارزش هر هکتار

در سال‌های اخیر طرح ارزشگذاری تالاب‌های خوزستان از جمله تالاب بین‌المللی شادگان انجام شده است.

امیرحسین منتظر حجت، عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه شهید چمران با اشاره به امکان تعیین ارزش منابع طبیعی بر اساس ریال، می‌گوید: تمام خدمات تالاب‌ها از چشم‌اندازهای مفرح و خدمات اکولوژیک تا صیادی، پناهگاه امن حیات وحش و غیره را می‌توان بر اساس متدهای موجود ارزش‌گذاری کرد.

این متخصص اقتصاد محیط زیست و سیاست‌های زیست محیطی می‌افزاید: مشکل این است که در این میان هنوز ارزش تالاب‌ها شناخته نشده است. طرح‌های توسعه‌ای بیشتر فاقد پیوست‌های اجتماعی و زیست محیطی هستند، بنابراین باتوجه به ارزش اقتصادی تالاب‌ها، بسیاری از طرح‌ها فاقد توجیه اقتصادی هستند.

وی ادامه‌ می‌دهد: بر اساس طرح ارزش‌گذاری تالاب شادگان، هر هکتار از این تالاب (منهای خورموسی) 9 میلیارد ریال معادل 427 هزار دلار ارزش دارد که فقط معطوف به خدمات استفاده‌ای است.

* ساماندهی کسب و کار در تالاب

یکی از چالش‌های گردشگری در تالاب بین‌المللی شادگان، در سال‌های گذشته نبود مدیریت یکپارچه در این تالاب بوده است که باعث شده گردشگری در این محیط طبیعی دچار نوعی آشفتگی باشد و آسیب‌هایی به این اکوسیستم وارد کند.

معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان در این رابطه از تشکیل 'کارگروه کسب و کار' در تالاب بین‌المللی شادگان با همکاری برنامه عمران سازمان ملل (UNDP) و دفتر حفاظت از تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست خبر می‌دهد.

سید عادل مولا می‌گوید: این طرح با هدف بهره‌برداری معقولانه از کارکردهای تالاب در 6 استان کشور (آذربایجان غربی و شرقی، کردستان، بوشهر، چهارمحال و بختیاری و خوزستان) به اجرا در می‌آید که هم اکنون اجرای آن در استان خوزستان، در تالاب بین‌المللی شادگان صورت می‌گیرد.

وی عقیده دارد که با اجرای این طرح می توان امیدوار بود حضور گردشگران در تالاب شادگان قانونمند شود و هم گردشگران و هم جوامع محلی الزاماتی در برخورد با این تالاب داشته باشند تا به این محیط آسیبی وارد نشود. اگرچه با وجود آمار بالای بازدید گردشگران از تالاب شادگان، با توجه به گرمای هوا گردشگری در این تالاب به صورت فصلی و بیشتر در ایام نوروز است.

مولا با بیان اینکه گردشگری، حرکت بسیار خوبی است که در تالاب شادگان، آغاز شده است گفت: تالاب هورالعظیم به دلیل مرزی بودن و فعالیت‌های صنعتی جایگاه مناسبی برای این امر ندارد اما تالاب شادگان خوشبختانه مسیر خوبی را در این زمینه طی کرده است. در بخش گردشگری یک مرکز بازدیدکنندگان تالاب شادگان در همین شهرستان و یک مرکز بازدیدکنندگان دیگر نیز در شهرستان آبادان و در حاشیه تالاب شادگان راه‌اندازی شده است. زیرساخت‌های گردشگری در این منطقه نیز با همکاری محیط زیست خوزستان و میراث فرهنگی گردشگری مهیا شده که در سه، چهار سال اخیر، گردشگران داخلی و خارجی و مسافران عبوری از آن بهره‌مند شده‌اند.

وی تاکید می‌کند که جذب گردشگر به صورت قانونمند و مدیریت شده با مشارکت جوامع محلی از اهداف طرح گردشگری تالاب شادگان است.

* تالاب در انتظار آینده روشن

بر اساس چشم‌انداز بلند مدت طرح مدیریت تالاب شادگان، در 25 سال آینده تالاب شادگان تالابی است با آب کافی، سالم، تنوع زیستی غنی و متضمن رفاه جوامع محلی و آبادانی منطقه که ارزش‌ها و گردشگاه‌های زیبای آن درتمام جهان شناخته شده است. هدف نهایی این طرح نیز حفاظت، احیا و پایداری ارزش‌های طبیعی تالاب شادگان برای انتفاع نسل فعلی و نسل‌های آتی است. هدفی که در علوم اقتصادی و اجتماعی از آن با عنوان 'توسعه پایدار' نام برده‌اند و هر کدام از مسئولان به رغم اجرای برخی طرح‌های شتابزده، داعیه رسیدن به آن را دارند. اما آیا می‌توان امیدوار بود که این رویا در آینده برای تالاب بین‌المللی شادگان محقق شود؟