سال ها است فرسایش خاک در خوزستان گریبانگیر محیط زیست و اکوسیستم آن شده که نمونه آشنای آن بروز پدیده ریزگرد در آسمان شهرها است.

در خوزستان حدود 2.3 میلیون هکتار زمین مستعد کشاورزی و دارای خاک حاصلخیز وجود دارد که فقط 20 درصد آنها وضعیت مناسبی برای کشاورزی دارند.

متاسفانه باقیمانده زمین های حاصلخیز خوزستان در شرایط شدید فرسایش قرار گرفته اند به گونه ای که در مناطق مختلف سالانه بین 4 تا 50 تن در هکتار فرسایش خاکی گزارش شده است.

همچنین برخی از زمین های حاصلخیری که در گذشته دارای رونق و کشت و کار بودند امروز به دلیل کاهش منابع آبی، عدم تخصیص منابع آب و وجود عواملی مانند گردوغبار رها شده و با فرسایش شدید خاکی به سرعت در حال تبدیل شدن به شوره زار و سپس کانون جدید ریزگردها هستند.

تشدید فرسایش خاکی و در پی آن ازبین رفتن گونه های گیاهی و جانواری و ناقص شدن حلقه های طبیعی اکوسیستم، سبب بروز تغییرات فراوانی در طبیعت شده و آسیب های زیان بار آن در وحله نخست متوجه انسان می باشد؛ انسانی که با تغییر در چرخه های طبیعی مسبب به وجود آمدن و یا تشدید عوامل طبیعی و غیر طبیعی است.

سیروس جعفری، عضو هیئت علمی و مدیر گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اظهارداشت: در بحث فرسایش 2 عامل در ایجاد آن تاثیر دارد یکی عاملی آبی و دیگری بادی است و در قسمت شمال خوزستان که بیشتر مناطق کوهستانی و دارای زمین های شیبدار است فرسایش آبی بوده که معمولا در اثر بارندگی و سیل رخ می دهد. در قسمت جنوبی نیز بیشتر زمین ها به صورت دشت است و فرسایش بیشتر به صورت بادی اتفاق می افتد.

وی ادامه داد: امروز در بخش های شمالی خوزستان یعنی بخش های کوهستانی، فرسایش آبی تشدید شده که دلیل جنگ تراشی، چرای بی رویه و از بین رفتن پوشش طبیعی و همچنین تاراج جنگل های بلوط و در نتیجه لخت شدن زمین و ازبین رفتن حفاظ طبیعی آن است؛ البته در گذشته با بارش باران، فرسایش محدودی رخ می داد اما امروز شاهد فرسایش شدیدی با بارش باران هستیم.

جعفری با بیان اینکه فرسایش خاک در کشور 2 تا 3 برابر میانگین جهانی است گفت: متاسفانه فرسایش خاک در خوزستان بیش از این مقدار بوده و ایستگاه های رسوب سنجی ما نشان می دهد در قسمت های شمالی و میانی دشت، میزان فرسایش آبی بسیار افزایش یافته است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان با اشاره به اینکه میانگین فرسایش باید به اندازه میانگین تولید خاک باشد، افزود: به طور مثال اگر پس از گذشت 300 سال یک میلیمتر خاک تولید می شود باید همین مدت بگذرد تا خاک از بین برود درصورتی که ما 10 برابر آن چیزی که خاک تشکیل می شود حذف خاک را داریم و در برخی مناطق تا 200 تن در هکتار خاک زراعی با کیفیت در حال نابود شدن است هرچند ممکن است زیر آن لایه های نرم باشد که عوام آن را خاک بدانند اما خاک زراعی خاکی است که قابلیت رشد گیاه و ماده عالی داشته باشد.

مدیر گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، گردوغبار را نتیجه فرسایش بادی عنوان کرد و اظهارداشت: این فرسایش علاوه بر منابع گیاهی، سلامت انسان را نیز به خطر می اندازد و بر ساختارهای صنعتی نیز آسیب وارد می کند.

وی تصریح کرد: فرسایش بادی در خوزستان شدید تر از نرمال دنیا است و دلیل آن ساخت سدهای متعدد بر رودخانه این استان است.

جعفری ادامه داد: ما با سد سازی عملا رخ داد سیلاب را در دشت از بین بردیم؛ به صورت طبیعی از ابتدای تشکیل دشت، سیلاب‌ها شوری سطحی خاک را شسته و به نوعی زهکش سطحی خاک را انجام، سطح آبهای زیر زمینی را افزایش و امکان رشد گیاهان شور دوست و دیگر گیاهان را فراهم کرده و از این گیاهان سپری برای در امان ماندن خاک از اثر فرسایشی باد ساخته می شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان گفت: هنگامی که سدها ساخته شدند، جلوی سیلاب ها گرفته شد و ما فکر کردیم با این کار هنر کردیم؛ هرجا رفتیم به خود بالیدیم که سد سازی را گسترش داده ایم اما وقتی که جلوی سیلاب گرفته شد، دشت ها خشک شدند و امروز بر اثر انباشت شوری بر سطح خاک، هیچ گیاه شور دوستی نیز نمی تواند در این خاک ها رشد کند.

وی با بیان اینکه اگر یک سد دیگر در خوزستان ساخته شود، آخرین ضربه بر پیکره زیست محیطی خوزستان وارد خواهد شد، اظهارداشت: در خوزستان تشکیل یک میلیمتر خاک حاصلخیز 500 سال به طول می انجامد اما وقتی که فرسایش می خواهد بر آن اثر بگذارد در مدت 10 سال می تواند آن خاک حاصلخیز را از بین ببرد.

امیر رعیت پیشه، رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان با بیان اینکه از 41 بلای طبیعی موجود در جهان، 31 بلا در ایران نیز اتفاق می افتد گفت: مهمترین این بلایا خشکسالی و فرسایش آبی و بادی است که بر اساس آمار منتشر شده، اکنون در حال پرداخت روزانه 400 میلیون تومان خسارت حاصل از سیل هستیم که درپی آن از سال 1330 تا 1395 شمسی، در هر دهه 500 میلیون تن از خاک کشور تخریب و از بین رفته است.

وی با بیان اینکه هیچ پدیده خاکی در مقیاس جهانی مخرب تر از فرسایش ناشی از باد و آب نیست، افزود: پدیده ریزگرد از جمله پدیده هایی است که در گذشته در کانونهای فرسایش بادی قدیمی مانند دشت سیستان و تحت شرایط خاص بروز می کرد ولی قریب به یک دهه بروز این پدیده ابعاد منطقه ای و ملی پیدا کرده است.

گرچه بخش مهمی از این پدیده منشاء فرامرزی دارد ولی در مواردی بخشهایی که منشاء داخلی دارند از جمله دراستان خوزستان عمق و دامنه اثر گذاری آنها بسیار شدیدتر و بعضا منجر به زیانهای بهداشتی به انسانها وخسارتهای مالی و ایجاد وقفه در فعالیتهای اقتصادی و اجمتاعی می گردد.

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک، منابع طبیعی خوزستان ادامه داد: برای کنترل این پدیده از منظر کارشناسی راه حلهای متعددی که اغلب برپایه تجربه کنترل تپه های ماسه ای است مطرح می گردد؛ از جمله تثبیت با استفاده از مالچ های نفتی و غیر نفتی، ایجاد پوششی از سنگ و سنگریزه ولی آنچه مسلم است هر یک از کانونهای ریزگرد دارای شرایط خاص مختص خود بوده و راهکار تثبیت آنها با یکدیگرمتفاوت است.

رعیت پیشه عنوان کرد: اگرچه فعال شدن کانونهای ریزگرد یا ناشی از تغییرات اقلیمی (خشکسالی و خشکی) و یا بهره برداری نامعقول انسان از اکوسیستم مناطق بیابانی (بیابانزایی انسانی و تشدید فرسایش خاکی) یا هردو روی می دهد ولی یافتن سهم هریک از این عوامل به دستیابی راهکارهای موثر کمک شایانی می کند؛ بطور مثال وجود خشکسالی در چند سال پیاپی موجب افزایش فرسایش خاک و فعال شدن کانون ریزگرد می شود، مثال بارز این مورد خشکسالی سالهای اخیرخوزستان است که دیمکاران بیشتر زمین‌های خود را رها کرده و هم اکنون بخش بزرگی از این اراضی در جنوب شرق اهواز تبدیل به کانونهای ریزگرد فعال شده است.

وی میانگین سالانه فرسایش خاک در خوزستان را 16 تا 25 تن در هکتار اعلام کرد و گفت: بیشترین محدوده فرسایش خاک خوزستان در محدوده "درخزینه" شوشتر و از محل "بندقیر" تا "سد گتوند" است که وسعتی به اندازه 450 هزار هکتار دارد و دقیقا در محل برخورد رودخانه کارون با دز قرار گرفته است؛ بخش زیادی از رسوباتی که در رودخانه کارون در اهواز مشاهده می شود از این منطقه نشات گرفته و سبب تشکیل رسوبات فراوانی در پایین دست کارون شده است.

مدیرکل آبخیزداری و حفاظت خاک، منابع طبیعی خوزستان خاطرنشان کرد: به جای اضافه کردن تعداد سدها در کشور باید تولید را در واحد سطح بالا برد در حالی که این کار صورت نمی گیرد. مشکل کمبود آب در مناطق خشک شده را باید حل کرد زیرا در غیر این صورت با پدیده ی مهاجرت مردم ساکن در قسمت های خشک و نیمه خشک مواجه خواهیم شد و بحران شدت خواهد گرفت.

علیرضا عامری، فعال محیط زیست خوزستان گفت: در بحث سد سازی ها و ارتباط آن با مسئله فرسایش خاک در بخش پایین دست مهمترین نکته این است که حق آبه رود و مناطق پیرامون آن و حتی تلاب ها داده نمی شود. رود باید خودپالایی داشته باشد و تالابها باید حداقل میزان آب را دریافت کنند که متاسفانه بنا به دلایلی این امر رعایت نمی شود.

وی با بیان اینکه روند سد سازی ها نیز باید مدیریت شود، افزود: امروز سد سازی در مناطق کوهستانی سبب تغییر نوع ریزش‌های جوی شده؛ به طور مثال در منطقه ای که قبلا بارش ها به صورت برف بود امروز فقط شاهد این هستیم که باران می بارد.

عامری در ادامه به کاهش آب ورودی به رودخانه ها از سرچشمه، اشاره کرد و اظهارداشت: هنگامی که آب رودخانه کم شود، آب کمتری در زمین‌های دوسوی رودخانه نفوذ کرده، لایه های آب شور خود را به سطح رسانده و زمین ها را شور و غیر قابل کشت می کنند.

فعال محیط زیست خوزستان تصریح کرد: هنگامی که شرایط زمین های مساعد برای رشد گیاهان ناهموار شود، خاک شروع به فرسایش کرده و به مرور زمان از بین می رود.

وی خاطر نشان کرد: ما باید عامل جلوگیری از فرسایش خاک را احیاء کنیم تا شرایط به حالت عادی برگردد؛ نخستین راه حل کمک به افزایش بارندگی و بازگشت زمین ها به حالت طبیعی خودشان است.

عامری نسبت به از بین رفتن پوشش گیاهی بومی برخی از مناطق خورستان هشدار داد و گفت: امروز بسیاری از گیاهانی که در کمتر از دو دهه گذشته در روستاهای اطراف رامهرمز، آبادان، شادگان، شوشتر و گتوند مشاهده می کردم امروز یا دیگر اثری از آنها نیست یا تعداد آنها بسیار کاهش یافته است.

فعال محیط زیست خوزستان ادامه داد: در گذشته نقاط مختلفی از اطراف اهواز شامل جنوب و جنوب شرق، دارای تالاب های کوچکی بود و امروز با خشک شدن آنها و فرسایش خاک، کانون های فوق بحرانی ریزگرد به وجود آمده است؛ اکنون می خواهند با نهال کاری آنها را احیاء کنند که برای کوتاه مدت خوب بوده اما راه حل اصلی آن بازگشت به شرایط پیشین است.

وی در پایان اظهار داشت: توصیه من این است که طبیعت خواه، ناخواه وظعیت خود را باز خواهد یافت و خودش را اصلاح می کند اما اینکه این اصلاح به سود یا زیان ما باشد برای طبیعت تفاوتی ندارد و طبیعت حق خود را می گیرد. وقتی حیوان یا گیاهی را نابود می کنیم ممکن است آن زنجیره در طبیعت به طور کامل بازسازی نشود اما با حذف بخش های دیگری از این زنجیره خود را اصلاح می کند.

خاک حاصلخیز نعمتی از سوی خداوند و هدیه ای است که طبیعت به انسان داده تا به درستی از آن استفاده و حفاظت کند. محققان معتقدند صدها سال زمان لازم است تا یک سانتی متر خاک حاصلخیز به طور طبیعی تولید شود؛ بنابراین شرط عقل است که از فرسایش و نابودی این سرمایه عظیم طبیعی جلوگیری کنیم.

همچنین اکوسیستم خوزستان نیز به شدت وابسته به همین خاک‌های حاصلخیز است. به عقیده کارشناسان می توان با شرایط فعلی نیز علاوه بر جلوگیری از گسترش و تشدید فرسایش خاک، با مدیریت صحیح منابع آبی و اصلاح و جایگزینی الگوهای صحیح در کشاورزی، از همه ظرفیت خاک های حاصلخیز خوزستان استفاده کرد و این امر حرکت و تلاش جهادی مدیران و مسئولان را می طلبد.