شروع این تحقیق به دو سال پیش بازمی‌گردد، زمان زیادی را به این مطالعه اختصاص دادم تا عطش درونی خود را برای دستیابی به دانشی عمیق‌تر در خصوص ازدواج زودهنگام کودکان در ایران فرونشانم. این دوره یک سفر شگرف و سرشار از یادگیری برای من در هر دو زمینه فردی و کاری بوده است. من این مطالعه را سفری میدانم که در آن غلیان احساسات در انتخاب ماهیت کار، به‌عنوان محرکی در تکمیل و انجام این تحقیق به من کمک کرد.

مطالعه در خصوص ازدواج زودهنگام کودکان ریشه‌های عمیقی در تحقیق قبلی‌ام در خصوص ختنه زنان در ایران دارد؛ زمانی که در سال‌ها پیش و بعد از گذشت سال‌های مدید از اروپا به زادگاهم، کردستان ایران بازگشتم، همان‌طور که در اثر قبلی‌ام در سال 1394، در خصوص ختنه زنان در ایران مشهود است کار میدانی و ارتباط با مردم کلید واقعی درک واقعی اجتماع است. ایده اولیه این تحقیق در طول سال‌های مطالعه‌ام در خصوص تحقیق ختنه زنان در ایران شکل گرفت. من ازدواج کودکان را در برخی از نواحی روستایی ایران شاهد بودم و دریافتم که هر دوی مسائل ازدواج زودهنگام کودکان و ختنه زنان به‌نوعی با یکدیگر مرتبط بوده و گاهی به‌طور توأمان به‌عنوان خشونت علیه زنان اِعمال می‌شوند.

 

ختنه زنان و ازدواج کودکان در منطقه کردستان و حتی در بین بسیاری از خویشاوندان و خانواده من موضوعی بیگانه و نامأنوس نبوده است. در حین کار میدانی در خصوص ختنه زنان در ایران که در چهار استان با بیشترین شیوع ختنه زنان انجام شد، متوجه شدم که تعداد زیادی از شرکت‌کنندگان در مصاحبه‌ها نوجوانانی بودند که در سنین بسیار پایین ازدواج‌کرده بودند. نه‌تنها این دختران کم سن و سال اکنون همسر و مادر بودند، بلکه شمار زیادی از پسربچه‌ها نیز در جایگاه پدری و شوهری ایفای نقش می‌کردند. این امر علاقه من را برای بیشتر دانستن در مورد ازدواج زودهنگام کودکان برانگیخت تا به این سؤال پاسخ دهم که آیا ارتباطی بین این دو پدیده وجود دارد یا خیر.

 

حجم انبوهی از اطلاعات در این مطالعه گردآوری شد و تحلیل کامل آن‌ها تاکنون ادامه دارد و نهایت تلاشم بر این بوده است که این یافته‌ها را در کتابی به زبان‌های فارسی و انگلیسی به‌زودی منتشر سازم. خبر خوب این است که نرخ ازدواج زودهنگام کودکان در بسیاری کشورها ازجمله ایران رو به کاهش نهاده است. بااین‌حال هنوز برای بالا بردن سن ازدواج و ریشه‌کن‌سازی کودک همسری اقدامات زیادی باید انجام شود.

من به همراه شماری از دیگر محققان هم‌فکرم مایلیم که دست همکاری خود را به‌جانب دولت دراز و آمادگی خود را اعلام کنیم تا تلاشی ملّی را در راستای بالا بردن آگاهی در مورد ازدواج زودهنگام کودکان در ایران رقم زنیم و کمک کنیم تلاش‌ها برای ریشه‌کن کردن ازدواج زودهنگام کودکان و بالا بردن سن ازدواج به سطوح عملی برسد. گفتمان بین عاملان مرتبط با آن برقرار شود و هر اقدامی با تعهدات حقوق بشری هماهنگ گردد.

دولت ایران یکی از امضاکنندگان توافقات بین‌المللی حقوق کودکان بوده است و باید سایر معاهدات معوقه را نیز در این زمینه به تصویب برساند و همچنین یک خط‌مشی عملی و جامع را برای مقابله با ازدواج زودهنگام کودکان طرح‌ریزی کند. چنین برنامه‌ای باید جامع باشد و تنها به مواردی همچون 1) تعهد و درگیر شدن چهره‌های اثرگذار کلیدی، محلی و دینی (با توجه به طبیعت حساس و فرهنگی این موضوع) 2) طراحی و اجرای یک برنامه آموزشی ملّی که بیش از هر چیز باید افزایش‌دهنده آگاهی در خصوص خطرات کودک همسری باشد و 3) قوانین جدیدی برای افزایش سن ازدواج و حتی جرم شناختن آن مصوب گردد، محدود نشود.

دولت می‌تواند از طریق تجارب بین‌المللی مختلف و موفقیت‌های مقابله با کودک همسری ازجمله برنامه‌های یونیسف و همچنین از طریق قابلیت‌های بالقوه‌ی انجمن‌های موجود ازجمله NGOها و سازمان‌های محلی در ایران پیکار خود علیه ازدواج زودهنگام کودکان را آغاز کند.

سازمان ثبت‌احوال ایران، بر اساس سرشماری جمعیتی هرساله داده‌هایی در خصوص چهار رویداد جمعیت شناختی فراهم می‌کند: تولد، مرگ، ازدواج و طلاق. این اطلاعات همیشه در دسترس عموم بوده‌اند اما آنچه در میان این آمارها پنهان و ناگفته مانده و از داده‌های عمومیِ در دسترس بسیار فراتر می‌رود، آن چیزی است که به راهکارهای عملی ختم می‌شود. تلاش‌های دانشگاهی و آکادمیک اکثراً مورد رد و انکار واقع‌شده و برخلاف شیوع و گستردگی این پدیده در جذب توجه و علاقه دولتمردان که در سال‌های اخیر برافزایش رشد جمعیت تأکید داشته و انگیزه‌های جوانان را جهت تسریع در ازدواج و فرزند آوری افزایش می‌دادند ناکام مانده‌اند؛ مانند سایر روش‌های جمع‌آوری داده این مطالعه نیز محدودیت‌های خاص خود را داشت؛ مانند هر تحقیق کیفی دیگر عینیت یک مسئله‌ی مهم است و تعصّب از جانب محقق گاهی اجتناب‌ناپذیر است. محدودیت‌های زمانی و بودجه‌ای نیز به کوچک بودن حجم نمونه منجر می‌شود که به این معناست که یافته‌ها ممکن است نمایانگر شرایط جمعیت گسترده‌تری در ایران نباشد. بااین‌حال همه‌ی تلاش‌ها در جهت محدود کردن تعصّب و پیش‌داوری تا حد ممکن انجام‌شده است.

روش‌های دقیق و مشارکت گرانه که سؤال‌های تحقیق به‌وسیله‌ی آن‌ها طراحی شد گویای این قضیه است که جمع‌آوری داده‌ها غنی و به‌قدر کافی آموزنده و آگاهی بخشند. به مشارکت‌کنندگان تضمین داده شد که پاسخ‌های آن‌ها به‌صورت محرمانه استفاده خواهد شد و سعی شد که هنگام تکمیل پرسشنامه جایگاهی امن برای آن‌ها فراهم آورده شود تا بدین‌وسیله بتوانند تجربیات خصوصی و نظرات شخصی‌شان را بیان کنند. برای اطمینان از برداشت درست کلمات پاسخ‌دهندگان گروه پژوهش با رعایت رازداری از مشورت افراد بومی بهره گرفت. برای جمع‌آوری داده پرسشنامه‌ای با پایان بازطراحی شد و پاسخگویان در اضافه کردن هر چیزی که مهم می‌انگاشتند، آزاد بودند. ازآنجاکه سطحی از اعتماد و محرمانه ماندن اطلاعات ضرورت داشت، پرسشگران این مطالعه به‌خوبی آموزش داده شدند تا محیطی امن، دوستانه و راحت را برای پاسخگویان فراهم کنند. داده‌های کیفی نیز از طریق مجموعه‌ای از افراد مطلع و کلیدی محلی با مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته جمع‌آوری شد. پاسخگویان آزاد بودند که بخواهند به سؤال‌ها پاسخ دهند، مصاحبه را ادامه داده و یا آن را متوقف سازند. بعضی از پاسخگویان ترجیح دادند که اسمشان را ذکر نکنند. برخی دیگر تنها اسامی کوچکشان را گفتند. همچنین نقل‌قول‌هایی از عقاید رئیس‌جمهورها، رهبران، حاکمان دینی، رهبران محلی و سایر مسئولین حکومتی که قبلاً توسط خودشان و یا منابع دیگر منتشرشده بود نیز در این اثر آورده شده است که در اینجا ذکر نام‌ها انحرافی از اخلاقیات تحقیق نیست.

استان‌ها با تحلیل داده‌های جمعیت‌شناسی موجود در خصوص آمارهای ازدواج در یک دهه‌ی اخیر انتخاب شدند. شایان‌ذکر است که ترتیب قرار گرفتن این استان‌ها در لیست موردنظر این تحقیق با فهرست‌ها و فهرست‌هایی که منتشرشده است، یکسان نیست زیرا فهرست بکار گرفته‌شده در این مطالعه با انتخاب استان‌هایی صورت گرفته که بالاترین آمار کودک همسری را داشته‌اند و در طول این ده سال بیشتر از بقیه استان‌ها تکرار شده‌اند. بر این مبنا هفت استان مذکور عبارت‌اند از: 1. خراسان رضوی 2. آذربایجان شرقی 3. خوزستان 4. سیستان و بلوچستان 5. آذربایجان غربی 6. هرمزگان و 7. اصفهان. سؤال‌های ساختاریافته در پرسشنامه با موضوعات پیش‌زمینه‌ی پاسخگو، ازدواج، تصمیم‌گیری‌های ازدواج، باروری زنان، باروری مردان، نگرش‌های جنسیتی، مواجهه با پیام‌های پیشگیرانه ازدواج کودکان، خشونت جنسی زنان، خشونت خانگی مردان آورده شدند.

استان خوزستان سومین استان هدف در این مطالعه بود. علیرغم تنوع در قومیت و زبان در این ناحیه چیزی که مشاهده شد، مجموعه‌ای از شباهت‌های فرهنگی ثابت و رایج در مناطق روستایی بود. استدلال عقلانی‌ای که شایان توجه خاصی دراین‌باره است، الگوهای اقلیمی است. نشانه‌های محیطی مربوط به اقلیم و نور در جامعه‌ای با تنوع زیاد در زمان بلوغ در سراسر دنیا جالب‌توجه است. دما و آهنگ نور-تاریکی جغرافیا را تحت تأثیر قرار می‌دهد و فصل‌ها ممکن است شاخص و تقارن باروری را بر این اساس تنظیم کنند. ازدواج‌های فامیلی ازلحاظ مناسک و مراسم در خانواده‌های عرب زیاد متفاوت نیست. برخلاف آنچه در سایر قومیت‌ها دیده‌شده، در خانواده‌ی عرب، داماد به‌طور کامل مسئول خرید جهیزیه است. مهریه نیز تحت تأثیر خویشاوند بودن داماد است یعنی اگر داماد پسرعمو، پسرخاله یا سایر بستگان عروس باشد، مهریه پایین‌تر از زمانی است که داماد یک غریبه باشد.

به نقل از افراد مطلع محلی در برخی نواحی خوزستان یک عمل رایجی وجود دارد که مردمان محلی آن را "خریدن سن" می‌نامند. مطابق تجربه و ادعای آن‌ها خانواده‌هایی که دارای دختری خردسالی هستند که ازدواجش به خاطر سن پایین نمی‌تواند ثبت شود، سن لازم برای ثبت قانونی ازدواجش را می‌خرند. قیمت هر مورد بستگی به تعداد سال‌هایی دارد که تا رسیدن به 13 سال کم آورده‌اند. این مقدار پول از 100 تا 500 هزار تومان متغیر است. درمجموع 75 درصد از مردان مصاحبه‌شونده دارای 2 فرزند بودند و 25 درصد از آن‌ها در سن 16 سالگی پدر شده بودند. در بسیاری از موارد ازدواج کودکان، دختران به همسری مردان بسیار بزرگ‌تر از خودشان درآمده بودند و هیچ اختیاری از خود در خصوص انتخاب همسر نداشتند. مشاهدات ما گواه بر این است که بیش از نیمی از این گروه ذکر کردند که شوهرانشان حداقل 10 سال از خودشان بزرگ‌ترند. 39 درصد پاسخگویان ذکر کردند که هیچ فایده‌ای در ازدواج زودهنگام کودکان وجود ندارد و 22 درصد بر این اعتقاد بودند که جلوگیری از رابطه‌ی جنسی قبل از ازدواج یک فایده و نقطه‌ی قوت در ازدواج زودهنگام کودکان است. بسیاری از پاسخگویان دانشی در خصوص سن قانونی ازدواج نداشتند و این کمبود آگاهی در مورد قانون و ازدواج کودکان در نقش مانعی برای پایان عمل ازدواج کودکان ظاهر می‌شود.

پیچیدگی ازدواج زودهنگام کودکان برنامه‌های هماهنگ سیاسی و قانونی اثرگذار در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی را اجتناب‌ناپذیر می‌کند. مجموعه‌ای از رویکردها در مورد ازدواج کودکان وجود دارد. هرکسی به‌طور سرنوشت‌ساز نقشی برای ایفا کردن دارد. این بدان معناست که برای ریشه‌کنی ازدواج زودهنگام مداخلات پایدار طولانی‌مدت که در هماهنگی باهم قرار دارند و بازتابی از توانمندسازی دختران، پویایی خانواده‌ها و جوامع، دسترسی به خدمات و استقرار قوانین و سیاست‌های مناسب هستند، ضرورت دارد. سیاست‌گذاران و مسئولین دولتی هنوز هم این شرایط اضطراری را نادیده می‌گیرند. کنار گذاشتن این انکار جمعی و روی آوردن به واقعیات عینی به ریشه‌کنی ازدواج کودکان منتهی می‌شود. جامعه بین‌المللی برنامه‌ی توسعه‌ی پایدار جهانی را در تعویق اثرات زیان‌بار ازدواج زودهنگام کودکان تأثیرگذار شمرده است. در ساختار اهداف توسعه هزاره (MDGs) مصوب سال 1382 هدف دگرگونی سازی جهانمان: سازوکار سال 1409 برای توسعه پایدار در سال 1394 توسط سازمان ملل مطرح شد تا در ریشه‌کن‌سازی فقر و رسیدن به توسعه جامع تا سال 1409 کمک کنند. در بین 17 هدف توسعه پایدار و 169 هدف ذیل هدف 5-3 "زدودن تمامی اعمال آسیب‌زا ازجمله ازدواج اجباری و زودهنگام کودکان و ناقص سازی اندام جنسی زنان"، هدف زیرشاخه‌ای 5 "رسیدن به برابری جنسی و توانمندسازی تمامی زنان دختران و زنان" را شامل می‌شود. ایران تابه‌حال در خصوص آثار علمی در مورد ازدواج کودکان ساکت مانده است. ازدواج زودهنگام کودکان تنها در بافت‌های فرهنگ خاص خودش است که منطق و عقلانیت می‌یابد. بدون در نظر گرفتن تمامی حوزه‌های اجتماعی ذکرشده در بالا هر حرکتی به سمت بهبود و پیشرفت اتلاف منابع، زمان و سرمایه خواهد بود. جایگاه غالب ازدواج کودکان در زنجیره نابرابری جنسیتی تحت تأثیر فقر، توقعات اجتماعی، خشونت فرهنگی و جنسی، هنجارهای جنسی ضمنی، کلیشه‌های جنسی، فشار اجتماعی و سختی‌های خانوادگی همچنان تداوم می‌یابد. تغییر این وضعیت نیازمند سیاست‌گذاری‌های جدید و یافتن راهکارها و قبول هنجارهایی است که بازتابی از برابری جنسیتی می‌باشد.

ازدواج زودهنگام کودکان یک بیماری اجتماعی است و تمامی بیماری‌ها را نمی‌توان با یک روش یکسان تسکین و درمان کرد. ازدواج زودهنگام کودکان هم علت و هم معلولی از خشونت علیه کودکان است. قدرت مسلط مردانه که امیال جنسی، باروری و شکل‌گیری کودک همسری را به‌عنوان گزینه‌ای برای فرار از فقر و خشونت بر مبنای جنسیت قرار می‌دهد، باید در نظر گرفته شود. راهکار این پدیده آسیب‌زا و مخرب باید به‌قدر کافی انعطاف‌پذیر باشد که بتوانند تفاوت‌های ظریف را و اینکه چگونه در قلمرو جغرافیای هر منطقه جواب خواهد داد، موردتوجه قرار دهد. ریشه‌کنی ازدواج زودهنگام زمانی محقق خواهد شد که اطلاعات به‌روز در دسترس ارگان‌های حکومتی و مسئولینی که می‌توانند تصمیمات عاقلانه و خطیری برای جلوگیری از ازدواج زودهنگام بگیرند، قرار گیرد. متأسفانه آنچه ازلحاظ تاریخی در این میان کم است مطالعات دانشگاهی و تحقیقاتی است که در اختیار سیاست‌مداران دولتی قرار گیرد.

دلیل بنیادی اینکه چرا ازدواج زودهنگام کودکان در جامعه سنتی ایران تداوم‌یافته جهان‌بینی مردسالارانه می‌باشد. این همان دلیلی است که کودک همسری نسل‌ها است در فرهنگ ایران باقی‌مانده است. علی‌رغم اینکه 48 درصد پاسخگویان معتقد بودند که کودک همسری باید متوقف شود، هنوز بسیاری از مردم مصرانه آن را اعمال می‌کردند حتی در میان کسانی که آن را مردود می‌شمردند. ازنظر آن‌ها اثرات زیان‌بار ازدواج کودکان هزینه کوچکی است که باید برای تبعیت از هنجارهای جامعه سنتی پرداخت. ازدواج زودهنگام کودکان درزمانی که جامعه در میانه کشمکش‌ها و مخاصمات اجتماعی است به‌عنوان یک مکانیزم دفاعی دیده می‌شود.

زمانی که ناآرامی‌ها یا فجایع طبیعی در یک کشور اثر می‌گذارد دختران اولین کسانی هستند که لطمه می‌بینند. والدین به ازدواج دادن بچه‌هایشان به‌عنوان مکانیزمی برای دست‌وپنجه نرم کردن با این بلایا متوسل می‌شوند تا درجاتی از امنیت و رفاه را برای دخترشان خصوصاً درزمانی که خطر خشونت جنسی افزایش می‌یابد، تضمین کنند. قشربندی اجتماعی خود باعث شکل‌گیری ازدواج کودکان است. در روستاهایی که ساکنین در اقشار بالاتر اقتصادی قرار داشتند، نرخ ازدواج کودکان با افزایش روبه‌رو می‌شد. این تمایز اقتصادی به کودک همسری به‌عنوان ابزاری به طبقه‌بندی اجتماعی دامن می‌زند. خانواده‌ها ترجیح می‌دهند فرزندانشان با افرادی در طبقه‌ی اقتصادیِ خود ازدواج کنند تا سلسه‌مراتب نظم و قدرت و رفاه را حفظ کنند.

زمانی که بین هنجارهای اجتماعی و تفسیرهای دینی تضاد وجود داشته باشد، این دومی است که خود را با اولی تطبیق می‌دهد. در مورد ازدواج زودهنگام، ننگ اجتماعی از دست دادن آبرو در جامعه و ترس از مطرود شدن به خاطر تبعیت نکردن از هنجارهای اجتماعی علل رواج کودک همسری هستند. رسوم نامناسب رایج و هنجارهای جنسیتی- فرهنگی اجتماعی که در جوامع ایرانی وجود دارد، به نگهداشت رسم کودک همسری کمک می‌کند. در 9/45 درصد از موارد تصمیم انتخاب شریک زندگی توسط خانواده و در 7/15 درصد توسط بستگان یا آشنایان گرفته شد. انحراف از هنجارها امری نادر است. به‌محض اینکه دختربچه به سن خاصی می‌رسد معمولاً در اوایل نوجوانی به‌عنوان تهدیدی قلمداد می‌شود که باید به‌سرعت ازدواج کند.

گفت‌وگو: مجتبی گهستونی